Læknablaðið - ágú. 2019, Blaðsíða 49

LÆKNAblaðið 2019/105 357
Isaac Newton sem var samtímis að reikna
út gang himintunglanna og skrifa eðlis-
fræðiformúlur en reyndi einnig að breyta
blýi í gull.
Jón lærði gæti verið höfundur kveisu-
strengsins sem var sýndur í Safnahúsinu
í vor. Um það verður aldrei neitt sannað,
en Viðar Hreinsson setur þessa kenningu
fram í bók sinni um lífshlaup Jóns. Víst
er um að Jón skrifaði svona lækningatæki
og rithönd strengsins er ekki ósvipuð
þeirri sem er á kveri sem varðveist hefur
og Jón skrifaði. Sumt er þó öðruvísi svo
fræðimenn treysta sér ekki til að slá neinu
föstu. En Jón skrifaði tvö kvæði á árunum
1611-1612 og dugðu þau til að kveða niður
tvo drauga á Snæfjallaströnd.
Strengurinn sem hér er sýndur er sá
eini sem hefur varðveist en hann fannst á
Hólum í Hjaltadal og hafði verið notaður
sem gagn í réttarhaldi yfir einhverjum
sem var að reyna lækningamátt hans. Af
skiljanlegum ástæðum reyndu flestir þeir
sem fengust við galdra að eyða sönnunar-
gögnunum og það veldur því að íslensk
galdrahandrit sem varðveist hafa má telja
á fingrum annarrar handar.
Að drepa og fyrirkoma kveisu
Kveisustrengurinn sem hér sést er slitið,
ekki mjög faglega unnið pergament. Sign-
ingar og særingar gera ráð fyrir hreyfing-
um með notkun strengsins. Biblíutextar
á latínu eru merkilegt nokk úr frægri
þýðingu Erasmusar frá Rotterdam sem
var ekki á hverju strái hérlendis. Hægt er
að lesa handritið með nokkurri fyrirhöfn
og hér er dæmi um textann sem þar er að
finna:
Sjálfan Guð er ég biðjandi að hann ljái
mér lífstungu læknisorða … ég signi þig …
fyrir flogkveisu, fyrir fárkveisu, fyrir blóð-
kveisu, beinkveisu, jarðar-, lofts-, vinds- og
vatnskveisu og allskonar kveisu, fyrir hinni
reginrömmu kveisu. Ég skal drepa og henni
fyrirkoma svo hún skal ekki meira mega en
maðkur í eldi þá er heitast brennur … Særi
ég kveisu allra handa kyns úr höfði þínu og
heila, úr hálsi og herðum, úr andliti, augum og
augnabrám, úr brjósti, kvið og baki … úr merg
og mænu, úr leggjum og liðum og liðamótum,
úr öllum þínum samtengdum líkama … og svo
lýkur þessu með grískum heitingum sem
eiga að losa viðkomandi við allra handa
kveisugrand.
Tak kött, drep hann…
Um hinn hugsanlega höfund kveisu-
strengsins, Jón lærða, er það að segja að
hann slapp lengi vel undan afskiptum
yfirvalda. Séra Guðmundur Einarsson pró-
fastur á Snæfellsnesi skrifaði gegn Jóni og
nefndi átta villukenningar Jóns í drauga-
niðurkvaðningu hans og „fyrirboðinni
lækningakonst“. Jón fluttist til Akraness
undan Guðmundi en árið 1631 var hann
dreginn fyrir dóm sakaður um að hafa
skrifað nokkur kver og blöð sem innihéldu
meðal annars „ristingar fyrir gulusótt, út-
sótt, matleiða, hósta, kláða og höfuðverk“.
Jón andmælti en það stoðaði lítt og
hann var dæmdur í útlegð fyrir þessi skrif.
Hann fór til Kaupmannahafnar og reyndi
að fá dómnum breytt en það gekk ekki
lengra en svo að hann mátti hafast við á
Austurlandi. Þar bjó hann síðustu ár sín í
skjóli Brynjólfs biskups í Skálholti.
Þegar kemur fram undir lok 17. aldar er
hætt að brenna fólk og húðstrýkja fyrir að
leita sér lækninga. Á 18. öld hverfur Guð
að mestu úr lækningunni, en nýjar aðferð-
ir voru framan af ekki endilega betri. Til
dæmis þessi meðferð við handarmeini:
Tak kött, drep hann, set höndina inn í
hann og geymið þar í 2-3 daga. Gætið þess
að taka ætíð kött varman og skiptið um
kött á 2-3ja daga fresti. Mikilvægi þess að
skipta oft um umbúðir var mönnum ljós
þá sem nú.
Ský á auga er nú orðið fjarlægt með
einfaldri aðgerð. Á þessum tíma komu
kettir líka við sögu því lækningin er þessi:
Tak svartan kött, drep hann og skerið af
höfuðið. Brennið það og myljið í duft sem
borið skal á augað. Nú hafa leysigeislar og
önnur nútímakonst leyst kettina af hólmi.
Heimildir fyrir þessari grein eru sóttar
í heimasíðu Galdrasýningar á Ströndum
en þó einkum í ágæta leiðsögn Gunnars
Marels Hinrikssonar starfsmanns hand-
ritadeildar Landsbókasafns um sali Safna-
hússins á Safnadegi í vor.
Strandagaldur Galdrasýning á Ströndum starfar á tveimur stöðum. Á Hólmavík er aðalsýningin en á Klúku í Bjarnar-
firði er Kotbýli kuklarans þar sem sjá má Jón lærða að störfum við skriftir. Mynd: Ágúst Atlason. Strandagaldur ses.