Bændablaðið - 28.03.2019, Síða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 28. mars 201916
Hrognkelsið er sérkennilegur
fiskur, bæði í útliti og lífsháttum.
Hængurinn, þ.e. rauðmaginn,
hefur óvenjulegu hlutverki að
gegna miðað við kynbræður sína
meðal annarra fisktegunda.
Margt er á huldu um lífshætti
hrognkelsa. Þau koma upp að
ströndum landsins um hrygningar­
tímann en utan hans rekast fiskiskip
stundum á þau miðsævis langt úti
á hafi. Hrygning fer fram hér við
land á grýttum og þanggrónum
botni á mjög litlu dýpi. Hún hefst
venjulega í febrúar/mars víðast
hvar en stendur alveg fram í ágúst
í Breiðafirði.
Rauðmaginn kemur á undan
kellu sinni, grásleppunni, upp að
landinu og er sagður velja stað til
hrygningar. Hann er aðeins minni
en grásleppan og hefur fagurrauðan
blett á maganum eins og segir í
vísunni:
Fagur fiskur í sjó,
brettist upp á halanum
með rauða kúlu á maganum.
Grásleppan syndir sinn sjó að
hrygningu lokinni en skilur
rauðmagann eftir til að gæta
frjóvgaðra eggjanna þar til þau
klekjast út. Hann hlúir vel að þeim
og ver þau fyrir óvinum. Klakið
tekur yfirleitt um 2 til 3 vikur.
Leitun er að hængum annarra
fisktegunda sem gæta hrogna af
slíkri kostgæfni en þó er það ekki
óþekkt. Hængur steinbítsins sýnir
þó slíka umhyggju og ekki síðri
fyrir væntanlegum afkomendum.
Tvö stjórnkerfi
Fátítt er og nánast óþekkt meðal
fiska að bæði kynin hafi sitt
sérstaka nafn eins og tíðkast með
hrognkelsin. Þau eru einnig sérstök
að því leyti að tvö stjórnkerfi
ríkja um veiðar þeirra eftir kyni
og er aflatölum kynjanna haldið
aðgreindum í skráningu Fiskistofu.
Nýting hrognkelsanna miðast nær
eingöngu að veiðum á grásleppu
vegna hrognanna sem eru mjög
verðmæt sem kunnugt er.
Rauðmaginn er einnig veiddur
sérstaklega en í mjög litlum mæli og
þá eingöngu fyrir innanlandsneyslu.
Þess má geta að frá áramótum og
fram til 20. mars hafa veiðst 8,5
tonn af rauðmaga. Á síðasta ári
veiddust hins vegar um 4.500 tonn
af grásleppu.
Merkar athuganir
Erlendur Bogason, kafari á
Akureyri, hefur um árabil rannsakað
lífríkið í sjónum hér við land,
einkum í Eyjafirði, og skráð sögu
og lífsferil ýmissa tegunda í máli
og myndum.
Fyrir nokkrum árum gerði hann
merkar athuganir á hrognkelsum,
einkum á rauðmögum, við
Arnarnesstrýturnar, sem eru
neðansjávarstrýtur í Eyjafirði.
Fjallað var um málið í Fiskifréttum
á sínum tíma en vert er að rifja
það upp hér. Erlendur gjörþekkir
sjávarlífið við strýturnar. Hann
rekur köfunarþjónustu fyrir
ferðamenn og fer með hópa niður
að strýtunum.
Suðræn stemning
Virkar hverastrýtur fundust fyrst
neðansjávar í Eyjafirði árið 1997 í
vísindaleiðangri. Erlendur Bogason
kafaði niður á þær sama ár og fann
einnig nokkrar strýtur til viðbótar
sem ekki var áður vitað um. Hann
hefur fylgst með strýtunum árlega
síðan. Heitur sjór streymir upp
strýturnar og segja má að þar ríki
suðræn stemning í sjávargróðri og
dýralífi. Sumarið 2005 tók Erlendur
eftir því að grásleppa hafði hrygnt
við strýturnar í ágústmánuði sem
er að sjálfsögðu nokkuð utan
hefðbundins hrygningartíma
hennar norðan lands.
Allar götur síðan hafa
hrognkelsi hrygnt á miðju sumri
við strýturnar og eitt árið skráði
Erlendur sérstaklega í máli og
myndum hegðun eins rauðmaga
sem hann fylgdist vel með í nokkra
mánuði. Það vakti athygli hans
að þessi tiltekni rauðmagi naut
sérstakra vinsælda hins kynsins
og má segja að hann hafi ekki verið
við eina fjölina felldur.
Þjónaði sex grásleppum
Sumarið sem hér um ræðir kafaði
Erlendur niður á Arnarnesstrýtuna í
júnímánuði og þá sá hann rauðmaga
gæta hrogna. Rauðmaginn var
lengi vel einn á svæðinu og um
miðjan júlí höfðu hrognin sem
hann gætti klakist út. Um það
leyti komu fleiri rauðmagar á fleiri
strýtur þar sem aðrar grásleppur
höfðu hrygnt.
Næst kafaði Erlendur 22. júlí
og þá sá hann að rauðmaginn sem
hann hafði fylgst með sérstaklega
og þekkti aftur hafði hitt aðra
grásleppu og frjóvgað hrogn
hennar og gætti þeirra á sama stað
og áður.
Næsta köfun var 8. ágúst og þá
sást að hrognin sem rauðmaginn
gætti frá grásleppu númer tvö voru
rétt að klekjast út. Fleira markvert
kom í ljós. Þriðja grásleppan
hrygndi á sama svæði og
rauðmaginn lét sér ekki muna um
að gæta hrogna hennar. Auk þess
voru hrogn frá þremur grásleppum
á strýtu nokkrum metrum frá og
rauðmaginn sinnti þeim líka. Þessi
vinsæli rauðmagi, sem Erlendur
fylgdist með þetta sumarið, hafði
því þjónað sex grásleppum. Hann
var upptekinn við þetta hlutverk
frá júní og langt fram í september.
Nýta sér hitann
„Það sem mér finnst merkilegt við
þetta er að engin grásleppa hrygnir
í strýtunum á hefðbundnum
hrygningartíma í maí. Ég verð
var við að hún hrygnir alls staðar
annars staðar í Eyjafirði á þeim
tíma. Hrygningin á strýtunum
byrjar oftast í júlí og stendur
fram í ágúst og hrognin eru að
klekjast út allt fram í september.
Greinlegt er að hrognkelsin nýta
sér hitann í strýtunum,“ sagði
Erlendur Bogason er rætt var við
hann í Fiskifréttum á sínum tíma
um þessar merku athuganir hans.
Þess má geta til viðbótar að
á síðasta ári myndaði Erlendur
þegar hrogkelsaseiði komu úr
eggjum. Var þar um að ræða þrjá
eggjaklasa sem gætt var af tveimur
rauðmögum.
Garðálfar verða algengari sjón
með hverju árinu þar sem þeir
skjóta upp kollinum inni á
milli burknanna, í trjábeðinu,
á milli sumarblómanna og á
steinhleðslunni.
Garðeigendur eru ófeimnir
við að skreyta garðinn með alls
kyns fígúrum, gervifuglum,
plastblómum og síðast en ekki
síst garðálfum, sem eru fáanlegir
í margs konar útgáfum.
Erlendis er það sem við
köllum garðálfa í daglegu
máli flokkað sem dvergar,
enda fyrirbærið mun líkara
klunnalegum dvergum en
fínlegum álfum. Lítið er um
dverga í íslenskri þjóðtrú og því
eðlilegt að álfaheitið sé okkur
tamt í munni. Tilfinning fólks til
garðálfa er tvískipt, annaðhvort
elskar fólk þá eða hatar. Sumum
finnst þeir lífga upp á garðinn
og þykir vinalegt að sjá þá á
milli blómanna, en öðrum þykja
þeir argasta smekkleysi, ódýr
alþýðumenning og „kitsch“ í
sinni verstu mynd.
Í Evrópu hafa álfar þekkst
í görðum í rúmar þrjár aldir
og er uppruni þeirra rakinn til
upphafs 18. aldar þegar þýskir
og tékkneskir bændur settu litlar
styttur af álfum út á akrana til að
örva vöxt.
Vinsældir garðálfa hafa verið
mismiklar á ólíkum tímum og
þeim hefur stundum verið ýtt út
í horn þegar tískustraumar hafa
verið þeim óhliðhollir. Úrval
garðálfa hefur þó aldrei verið
meira en nú og seljast þeir eins
og heitar lummur. Um aldamótin
2000 var borgin Ústí nad Labem
í Tékklandi opinberlega gerð að
borg garðálfanna, enda borgin
fræg fyrir framleiðslu á afar
haglega smíðuðum garðálfum.
Garðálfar geta vakið skrítnar
kenndir hjá fólki og til eru hópar
sem hafa það að markmiði að
frelsa álfana úr görðum og koma
þeim út í náttúruna.
Í Devonskíri í Englandi er
rekið munaðarleysingjahæli
fyrir garðálfa sem hefur verið
stolið úr görðum og yfirgefnir
á víðavangi.
Áður fyrr voru álfarnir
brenndir úr leir og handmálaðir
og eru margir þeirra orðnir
safngripir. Núna eru flestir
garðálfar steyptir úr plasti eða
trefjum og eiga að þola hvaða
veður sem er án þess að missa lit.
Framboðið af garðálfum er
ótrúlegt og hægt er að fá þá í
mörgum stærðum og gerðum,
til dæmis álfa sem klifra í
trjám, liggja í leti, keyra um
á mótorhjóli, álfa sem sitja í
stólum, standa með veiðistöng,
raka gras, moka snjó og
fljúga. Virðulegur fyrrverandi
grunnskólaskólastjóri utan af
landi færði mér meira að segja
að gjöf garðálf sem líkist flassara
með fráhnepptan frakkann.
Úrvalið er ótakmarkað.
Veljið álfunum fallegan
stað inni á milli blóma
og trjáa í garðinum eða á
sumarhúsalóðinni. Verið óhrædd
við að tala við álfana. Sýnið
þeim trúnað, þeir segja engum
frá. Ef gefa á álfunum nafn er
gott að hafa Snorra­Eddu við
höndina, en það má líka notast
við símaskrána. Leitið til
heimilislæknisins ef þið farið að
halda að garðálfarnir séu lifandi.
Takið álfana inn ef farið er
burt í langan tíma. Þeim gæti
leiðst einveran og geta farið
á flakk. Látið þá fá nokkra
matlauka til að passa á meðan,
þeir elska að hugsa um laukana
og tala við þá og gleyma um leið
einverunni. /VH
STEKKUR NYTJAR HAFSINS
Fagur fiskur
í sjó
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Steinbíturinn er heldur ófrýnilegur á svipinn að sumra dómi og
verður kannski seint sagt að hann sé fagur fiskur í sjó. Hængur
steinbíts á þó eitt sameiginlegt með rauðmaganum eins og áður
er getið að hann annast hrognin eða eggin þar til þau klekjast út.
Steinbíturinn hrygnir hér við land á haustin og snemma vetrar.
Aðalhrygningarstöðvarnar eru undan Vesturlandi og Vestfjörðum
en hann hrygnir einnig víðar við landið, meðal annars í Eyjafirði.
Erlendur Bogason hefur tekið skemmtilegar ljósmyndir af steinbítnum
í köfunarferðum sínum.
Erlendur hefur fylgst með þegar hængur steinbítsins finnur holur á
sjávarbotni og laðar síðan til sín hrygnu. Eftir að hrygning og frjóvgun
hefur farið fram eru hrognin mótuð í kúlu eða kökk sem festur er við
botninn. Hængurinn gætir hrognanna í nokkra mánuði þar til eggin
klekjast út. Hann hringar sig utan um hrognakúluna, hreyfir sig ekki
frá henni og borðar ekkert á þessum tíma.
Steinbíturinn við Arnarnesstrýturnar í Eyjafirði hrygnir um
mánaðamótin ágúst/september og hængurinn annast eggin fram í miðjan
febrúar, að sögn Erlendar. Það fer þó eftir hitastigi sjávar hve lengi hann
þarf að gæta þeirra og hvenær þau klekjast út.
Verndar eggin mánuðum saman
Steinbítshængur hringar sig utan um egg í holu sinni. Myndin er tekin
í nóvember og þá var hængurinn búinn að gæta eggjanna í um tvo
mánuði. Mynd / Erlendur Bogason
Hrognkelsi haga sér óvenjulega við neðansjávarstrýturnar í Eyjafirði. Erlendur Bogason kafari hefur fylgst með
atferli rauðmaga sem gætir hrogna þar frá fleiri en einni grásleppu. Mynd / Erlendur Bogason
Rauðmagi hugar að hrognum á neðansjávarstrýtu. Mynd / Erlendur Bogason
Innrás andskotans
garðálfanna