Morgunblaðið - 04.01.2020, Page 24

Morgunblaðið - 04.01.2020, Page 24
24 UMRÆÐAN MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. JANÚAR 2020 Dalsbraut 3, 260 Reykjanesbæ Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is Fallegar 3 og 4. herbergja íbúðir í nýbyggingu. Fullbúnar íbúðir með gólfefnum og eldhústækjum. Verð frá aðeins kr. 29.900.000.- • Lyftuhús • Klætt að utan • Sérinngangur • Svalagangar vindvarðir • Stórar svalir • Afhending í vor Jóhannes Ellertsson Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677 Júlíus M Steinþórsson Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555 Danski málfræðingurinn Rasmus Kristian Rask (1787-1832) var ekkieinhamur í rannsóknum á mannlegu máli. Hann dvaldist hér álandi 1813-15 og sýndi þá fram á uppruna íslensku; í leiðinni lagðihann grunn að indóevrópskri samanburðarmálfræði. Færri vita að hann var líka með hugmyndir um sameiginlega alheimstungu eða „hið al- menna tungumál“ eins og hann kallaði það. Þetta tilbúna mál átti að koma í staðinn fyrir latínu, sam- skiptamál lærðra manna fyrr á öldum. Hugmyndir Rasks um alheimstunguna er að finna í óprentuðu handriti frá 1823 og voru því settar fram 64 árum áð- ur en Ludwik Zamenhof, pólskur læknir af gyð- ingaættum, samdi tilbúna tungumálið esperantó árið 1887. Þessar upplýsingar koma fram í ævisögu Rasks sem nú liggur fyrir í íslenskri þýðingu Magnúsar Óskars- sonar. Bókin er eftir danska fræðimanninn Kirsten Rask, sem er víst ekkert skyld málfræðingnum (Rasmus Kristian Rask: Hugsað stórt í litlu landi, 2019; upphaflega á dönsku 2002). Hið almenna mál átti ekki bara að vera fyrir lærða menn eða íbúa í okkar heimshluta. Hugsun Rasks var víðfeðmari en svo: „Tjáningarmáti skynsem- innar ætti ávallt að vera eins fyrir gervallt mannkyn,“ rit- ar hann og bætir við: „Tungumálið ætti að vera eitt og hið sama um alla jörð.“ Þessi hugmynd virð- ist hafa kviknað í sex og hálfs árs leiðangri Rasks til Austurlanda á árunum 1816-23. Þessi gríðarlegi tungumálagarpur sem hafði 55 mál á valdi sínu virð- ist þá hafa áttað sig á hve samskipti fólks af ólíku þjóðerni yrðu miklu auðveld- ari ef allir gætu talað saman á einu tungumáli. Rask lét sér ekki nægja að viðra ómótaða hugmynd heldur bjó til „full- komna áætlun fyrir tilbúið tungumál“. Í hinni óbirtu ritgerð setti hann fram skýrt mótaðar reglur um hvernig þetta tilbúna tungumál ætti að vera. Í samræmi við hugmyndir þeirra tíma þótti Rask eðlilegt að latína og gríska mynduðu grundvöllinn í orðaforða og orðmyndun. Hins vegar var horft til rómönsku málanna um málfræðina, sem átti að vera eins einföld og kostur var. Rót hvers orðs væri óbreytanleg, kyn nafnorða „eðlilegt“ (þ.e. ekki mál- fræðilegt kyn heldur líffræðilegt) og lýsingarorð alveg óbeygð. Áhersla orða yrði á næstsíðasta atkvæði; stafsetning yrði einföld þannig að hver bókstafur táknaði ávallt sama hljóð. Loks gætu hugtök verið afleidd með forskeyti sem nota mætti um alla orðflokka. Þetta minnir á esperanto þar sem granda merk- ir ‘stór’ en malgranda ‘lítill’ (með andstæðuforskeytinu mal-); sbr. la mal- granda flava kokino ‘litla gula hænan’. Reyndar minna öll ofangreind atriði á esperantó. Eins og Kristen Rask segir er þó ósennilegt að Zamenhof, höf- undur esperantó, hafi þekkt tillögur Rasks um alheimstunguna, þar sem þær hafa aldrei verið gefnar út. Hins vegar sýnir þetta, segir hún, að „hugmyndir Rasks voru enn og aftur langt á undan sinni samtíð“. Það er síst ofmælt. Tungutak Þórhallur Eyþórsson tolli@hi.is Legsteinn Rasks Þar eru áletranir á sanskrít, arabísku, íslensku og dönsku. Alheimstunga Rasks Þegar til skemmri tíma er litið er nokkuð ljóstað við erum að sigla inn í ár stöðnunar eðasamdráttar í efnahagsmálum. Það getur leittaf sér enn frekara atvinnuleysi en orðið er. Fyrr á tíð hefði slík þróun verið erfið, ekki sízt fyrir stjórnarflokk á borð við VG, en nú orðið sýnast tengsl þess flokks við verkalýðshreyfinguna nánast horfin fyrir utan persónuleg tengsl forsætisráðherra og forseta ASÍ og sá veruleiki kann að breyta stöð- unni fyrir forystuflokk ríkisstjórnarinnar. En almennt talað er líklegt að vaxandi atvinnuleysi verði ríkisstjórninni erfitt. Það skapar óvissu og ör- yggisleysi. Í atvinnulífinu sem slíku kann minnkandi fjöldi ferðamanna að valda umtalsverðum erfiðleikum í at- vinnugrein sem hefur staðið í miklum fjárfestingum á undanförnum árum. Af öðrum málum sem eru ofarlega á baugi mun Samherjamálið verða í brennidepli. Það má finna meðal fólks vissar efasemdir um að því verði fylgt eftir af festu og þess vegna umhugsunarefni fyrir þá, sem hafa rannsókn málsins með höndum, hvort þeir geti tryggt meira upplýsingastreymi til almennings en tíðkazt hefur hér við rannsókn slíkra mála. Það á að sjálfsögðu ekki bara við um Samherjamálið heldur öll mál sem koma til rann- sóknar í framtíðinni. Á síðustu vikum ársins var nokkuð ljóst að tor- tryggni var að skapast um fiskverð í landinu og hvort verið væri að hlunnfara sjómenn og jafnvel skattyfir- völd í því sambandi. Það sem leiddi til þess voru upp- lýsingar sem komu fram í haust hjá Verðlagsstofu skiptaverðs um muninn á makrílverði hér og í Nor- egi. Við þær upplýsingar bættust svo ábendingar um verðmun á makríl milli Íslands og Færeyja. Og því til viðbótar spurningar um hvort íslenzk sjávarútvegsfyrirtæki væru farin að flytja fiskinn óunninn út til þess að láta vinna hann á eigin vegum í öðrum löndum þar sem kaupgjald er mun lægra, svo sem í Póllandi. Ef eitthvað er hæft í því verður það enn viðkvæmara þegar harðnar á dalnum í atvinnu- málum. Nokkuð ljóst er að það var til slíkra spurninga sem Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra var að vísa í áramótaávarpi sínu til þjóðarinnar þegar hún sagði að stjórnvöld mundu gera „skýrar kröfur um gagnsæi og upplýsingagjöf þessara fyrirtækja“. Í ljósi þess hvernig Heiðrún Lind Marteinsdóttir, framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi, talaði í Silfri RÚV fyrir nokkrum vikum er ekki ástæða til að ætla annað en að þau muni bregðast vel við slíkum kröfum stjórnvalda. Á árinu má gera ráð fyrir að landsfundur Sjálf- stæðisflokksins veki athygli vegna ágreinings sem upp kom á síðasta ári innan flokksins um orkupakka 3 og málefni honum tengd. Gera má ráð fyrir að áhrif eða afleiðingar samþykktar Alþingis á orkupakka 3 muni smátt og smátt koma fram, sem getur aukið á þær deilur svo og orkupakki 4. Þá er ekki ólíklegt að hugmyndir innan einstakra sjávarútvegsfyrirtækja um sölu á hlutum í þeim til útlendinga eigi eftir að valda deilum og að almennir borgarar muni upplifa slíkar hugmyndir sem aðferð til að selja útlendingum aðgang að fiskimiðum, sem lögum samkvæmt eru sameign þjóðarinnar. Loks má gera ráð fyrir að kröfunni um eflingu inn- viða í ljósi reynslunnar af því óveðri sem yfir gekk fyrir nokkrum vikum verði fylgt fast eftir, bæði af al- menningi og sveitarstjórnum. Því má svo við bæta að væntanlega sjá lagafrum- vörp sem tengjast því barnaverkefni sem Ásmundur Einar Daðason, félags- og barna- málaráðherra, hleypti af stað í kjöl- far myndunar núverandi rík- isstjórnar dagsins ljós á fyrri hluta ársins. Þar verður um að ræða ein- hverja mestu breytingu á velferð- arkerfi okkar sem ráðist hefur verið í seinni áratugi og búast má við þverpólitískri samstöðu um. Þegar til lengri tíma er litið fer ekki á milli mála að loftslagsmálin og viðbrögð við þeim munu setja svip sinn á umræður á alþjóðasviðinu. Eldarnir í Ástralíu og afleiðingar þeirra hafa orðið til þess að fólk um allan heim hefur hrokkið rækilega við. Vænt- anlega verða viðbrögðin þau að almenn neyzla, í víð- tækri merkingu þess orðs, dregst umtalsvert saman, sem getur auðvitað haft veruleg áhrif á atvinnu- og viðskiptalíf. Þar fyrir utan er það frumkvæði æskufólks um heim allan í þeim málum sem vakið hefur mesta at- hygli og ánægju. Forysta sænsku stúlkunnar Gretu Thunberg í þeim málum er einstök og gaman að fylgjast með því hvað jafnaldrar hennar hafa skipað sér þétt að baki henni í kröfum til þeirra sem eldri eru um aðgerðir. Smátt og smátt munu raddir þeirra sem draga í efa að hætta sé á ferðum þagna. Vísbendingar um al- vöru málsins eru einfaldlega of margar, að ekki sé talað um þá mynd, sem við blasir, að fjölmennir hóp- ar fólks hafa lokast inni á ströndum Ástralíu og eiga enga undankomu nema sjóleiðina. Sú tilfinning er sterk, alla vega hjá þeim sem fylgj- ast náið með framvindu stjórnmála í landinu, að þrátt fyrir vel heppnaða endurreisn efnahagslífs þjóð- arinnar í kjölfar hrunsins sé fyrir hendi tortryggni og vantraust í garð kjörinna fulltrúa þjóðarinnar og ásakanir um að þeir sinni betur sérhagsmunum fá- mennra hópa en almannahagsmunum. Þeir hinir sömu geta ekki lokað augunum fyrir því hversu útbreidd þessi tilfinning er og það gagnast þeim ekkert að kenna fjölmiðlum um. Bregðist þeir ekki við má búast við einhvers konar uppgjöri á allra næstu árum. Hvað er framundan 2020?- Hinu pólitíska uppgjöri eftir hrun er ekki lokið Af innlendum vettvangi … Styrmir Gunnarsson styrmir@styrmir.is Haustið 2014 gaf Almennabókafélagið út bók metsölu- höfundarins Matts Ridleys, Heim- ur batnandi fer (The Rational Op- timist). Ridley er dýrafræðingur að mennt, var um skeið vísindarit- stjóri Economist, en situr í lá- varðadeild Bretaþings. Hélt hann því fram, að kjör mannkyns hefðu snarbatnað síðustu tvær aldir. Á dögunum birti Ridley grein í Spectator um þróunina á þessum áratug. Nú hefur í fyrsta skipti í mann- kynssögunni hlutfall þeirra, sem búa við sára fátækt, farið niður fyrir 10 af hundraði. Tekjudreifing á heimsvísu hefur orðið jafnari, aðallega vegna þess að í Asíu og Afríku hefur hagvöxtur verið örari en í Evrópu og Norður-Ameríku. Barnadauði hefur aldrei verið minni. Um hungursneyðir heyrist vart lengur. Mýrakalda, löm- unarveiki og hjartasjúkdómar er allt orðið fátíðara. Nú notar mannkynið minna á mann af alls konar efnum vegna tækniframfara og endurnýtingar. Í Bretlandi minnkaði notkun alls konar efna (lífrænna efna, málma, jarðefna og jarðefnaeldsneytis) á mann um þriðjung tímabilið 2000- 2017. Snjallsíminn hefur leyst af hólmi myndavélina, útvarpið, vasa- ljósið, áttavitann, landabréfið, úr- ið, geislaspilarann, dagblaðið og spilin. Ljósaperur nota miklu minna rafmagn en áður, skrif- stofur miklu minni pappír. Tækniframfarir í landbúnaði hafa í för með sér, að minna land þarf nú til beitar og ræktunar, og hafa skógar að sama skapi stækk- að í vestrænum velsældarlöndum og villidýr snúið þangað aftur. Ridley telur hið mesta óráð að reyna að minnka orkunotkun með því að hækka orkuverð upp úr öllu valdi. Völ sé á nægri ódýrri orku í kjarnorkuverum. Þess má líka geta, þótt Ridley minnist ekki á það í pistli sínum, að mjög hefur hægt á fólksfjölgun í heiminum. Martröðin um sífellt fleira fólk að eltast við sífellt færri auðlindir á sér litla stoð í veru- leikanum. Draumurinn um betra og grænna mannlíf getur hins vegar ræst. Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar Hannes H. Gissurarson hannesgi@hi.is Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð Heimur batnandi fer

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.