Íslenskar landbúnaðarrannsóknir - 01.09.1975, Qupperneq 22

ÍSL. LANDBÚN.
J. AGR. RES. ICEL.
1975 7, 1-2: 20-45
Myndun móajarðvegs í Skagaíirði
Grétar Guðbergsson
Rannsóknastofnun landbúnaSarins,
Keldnaholti.
ÁGRIP
í ritgerð þessari er gerð grein fyrir myndun móajarðvegs í Skagafirði. Mæld voru 27 jarðvegssnið
og tekin sýni úr þremur þeirra til kornastærðarákvörðunar. Einnig var athuguð bergfræði jarðvegs-
kornanna og hlutfallslegar breytingar þeirra í sniðunum. Við rannsóknir þessar var mjög stuðzt við
öskulagatímatal, einkum ljósu öskulögin frá Heklu.
Helztu niðurstöður rannsóknarinnar eru þær, að meðalkornastærð í skagfirzkum móajarðvegi er
3.760, sem flokkast undir fínan sand. Breytingar á meðalkornastærð innan sniða eru ekki miklar,
en hins vegar nokkur munur á hlutfalli grófra korna í jarðvegssniðunum. Hlutfall grófu kornanna
fer minnkandi frá ísaldarlokum fram að síðara mýraskeiði, en eykst úr því og verður jafnmikið
eftir landnám og var í upphafi jarðvegsmyndunar í ísaldarlok eða byrjun nútíma. Því meiri sem gróð-
urinn varð og gróðurþekjan jafnari, þeim mun minna varð rofið og áfokið minna. Hugsanlegt er,
að fín korn fjúki lengra og því verði grófi kornahlutinn meiri eftir landnám og meginhluti grófu
kornanna verið til kominn vegna umlögunar við uppblástur.
Móajarðvegur í Skagafirði er gerður að langmestu leyti úr dökku móbergsgleri og ummynduðu mó-
bergsgleri (70%), en ljós aska er aðeins 17% og bergbrot og kristallar um 15%. Þessi jarðvegsefni
hljóta að hafa fluzt inn á svæðið með einhverjum hætti nema bergbrot og kristallar, sem geta verið
ættuð að mestu af blágrýtissvæðinu. Leirs úr millilögum gætir alls ekki. Jarðvegskornin eru því að
mestu (85—95%) aðflutt af öðrum svæðum og þá helzt af móbergssvæðum sunnan Skagafjarðar.
Ljósa glerið er mestmegnis ættað frá Heklu, enda verður það ekki áberandi fyrr en öskulagið H3 féll.
Isa leysir snemma af Skagafjarðarsvæðinu, og gróður hefur fljótt fest rætur. Jarðvegsþykknun er til-
tölulega hæg þar til fyrir 4500 árum (H4), um 0,05 mm á ári. Á birkiskeiðinu síðara (4500—
2900 B. P.) dregur mjög úr jarðvegsþykknun. Hún er þá tæplega 0,04 mm á ári. Þetta tímabil hefur
veðrátta verið hagstæð og gróður aldrei náð meiri hæð, svo að áfokssvæði munu vart hafa verið til.
Tímabilið frá 2900 B. P. (ofan H3) og fram til landnáms tvöfaldast jarðvegsþykknun í Skagafirði
og varð 0,07 mm á ári. Veðrátta versnaði mjög á þessu tímabili, sem er fyrri hluti síðara mýra-
skeiðsins.
Frá landnámi og fram til 1104 eykst jarðvegsþykknun mjög mikið í Skagafirði, enda þéttbýli mikið
þegar snemma á öldum. Þessi 200 ár var jarðvegsþykknunin 0,74 mm á ári. Frá 1104 og fram til
1970 hefur jarðvegseyðingin haldið áfram og jarðvegsþykknun verið 0,5 mm á ári, þ.e. mun minni
en í upphafi byggðar. Eftirtektarvert er hve jarðvegsmyndun er háð gróðurfarshreytingum á for-
sögulegum tíma. Þetta samhengi truflast hins vegar mjög á sögulegum tíma vegna landnáms.