Ægir - 2019, Side 22

22
Laxalús (Lepeophtheirus
salmonis) er algengasta
sníkjudýrið á eldislaxi og
eitt stærsta vandamálið sem
laxeldi í heiminum stendur
frammi fyrir. Með auknu
laxeldi við strendur Íslands
hefur umræða um laxalús
og skaðsemi hennar orðið
meira áberandi. Lítið hefur
hins vegar verið ritað um
laxalús og líffræði hennar á
íslensku og því er hér reynt
að bæta þar úr.

Skaðsemi
Laxalús er flatvaxið utan-
áliggjandi sníkjudýr á laxfisk-
um (1. mynd). Hún telst til
krabbaflóa og er því skyld t.d.
rauðátu sem er mikilvægur
þáttur í fæðu flestra fiski-
stofna sem nýttir eru hér við
land. Fæðunám lúsarinnar
felst í því að festa sig á fisk-
inn (hýsilinn) og éta slím, roð
og blóð hans. Þegar sýking er
takmörkuð eru lýsnar nánast
skaðlausar en valda þó vissum
óþægindum eða kláða. Þegar
hins vegar fjöldi lúsa á hýslin-
um verður mikill valda þær
álagi og skaða með áti sínu og
skapa síðan skilyrði fyrir önn-
ur vandamál eins og t.d. bakt-
eríu- og sveppasýkingar og
geta haft áhrif á osmótískt
jafnvægi hjá fiskinum. Í sam-
einingu geta þessi áföll haft
áhrif á vöxt laxins, lækkað
söluverðmæti og dregið hann
til dauða.
Við náttúrlegar aðstæður
er laxalúsin aðlöguð að lífi í
úthafinu þar sem að miklar
vegalengdir geta verið milli
einstakra hýsla. Þar sem lúsin
er háð hýslinum um afkomu
sína framleiða kvendýrin sem
áföst eru á hýsli nokkur
hundruð egg á skömmum tíma
til þess að auka lífslíkur af-
kvæma sinna (þ.e. lirfanna).
Við náttúrulega aðstæður eru
það aðeins örfáar af lirfunum
sem finna nýjan hýsil og geta
fjölgað sér. Í eldiskvíum eru
aðstæður hins vegar mjög frá-
brugðnar því þar kunna að
vera allt að 200 þúsund laxar í
hverri kví fyrir lýsnar til þess
að festa sig á. Á hverju eldis-
svæði geta svo verið átta til
tíu slíkar kvíar. Eldisumhverf-
ið er í raun umbreytt á þann
hátt miðað við náttúrlegt um-
hverfi, að það eykur mjög
hæfni eða líkur laxalúsar til
þess að lifa af.
Lífsferill
Líkami laxalúsarinnar er um-
lukinn harðri kítínskurn eða
skel og því þarf hún að geta
haft skelskipti til þess að
vaxa, en þá losar hún sig við
gömlu skelina og myndar aðra
stærri. Lífsferill laxalúsar hef-
ur átta þroskastig, þ.e. naup-
lius-stig I og II, copepodit-stig,
chalimus-stig I og II, ókyn-
þroska fullorðinsstig I og II og
loks kynþroska fullorðinsstig
karl og kvendýra (2. mynd).
Lífsferill laxalúsar hefst
með því að lirfur klekjast úr
eggjum sem kvendýr hrygna.
Lirfurnar eru sviflægar og
synda þær eða rekur um með
straumum í efri lögum sjávar.
Þær hafa forðanæringu pró-
teina og fitu sem gerir þeim
kleift að lifa í um 12 daga
meðan þær eru leita að hent-
ugum hýsli. Þroskun lirfanna
er mjög háð hitastigi og eftir
um 5 daga við 10 °C hafa þær
hamskipti. Við fyrstu tvö
hamskiptin verða á lirfunni
verulegar útlitsbreytingar og
hún þroskast á copepodit-stig.
Þá er hún nægjanlega þroskuð
til þess að festa sig á hentug-
an hýsil en það gerir hún með
framlimum sem ummyndaðir
eru í sérstaka festikróka. Þeg-
ar ungviðið hefur fest sig við
hýsilinn er það orðið að sníkli
og er algerlega háð hýslinum
það sem eftir er.
Áður en ungviðið þroskast
á chalimus-stig myndar það
sérstaka þræði frá framboln-
um sem límast við hýsilinn.
Þannig er tryggt að dýrið
haldist fast á hýslinum þegar
það hefur hamskipti og vex
frekar. Á síðara chalimus-stigi
er undir smásjá í fyrsta sinn
unnt að greina sundur hvort
einstök dýr séu karl- eða
kvendýr. Þegar laxalúsin hef-
ur þorskast á ókynþroska full-
orðinsstig getur hún hreyft
sig um að vild á hýslinum. Það
er þá sem lúsin fer að valda
laxinum mestum skaða enda
hefur hún stækkað og getur
einnig nærst á stærra yfir-
borði hans. Að loknum síðustu
skelskiptunum verða loks til
kynþroska kvendýr og karl-
dýr. Þá hefur lúsin náð fullum
þroska og er fær um að æxl-
ast. Fullorðið kvendýr er að
jafnaði um 12 mm og karldýr
um 6 mm. Kvendýrin bera
eggin í tveimur eggjastrengj-
um sem festir eru við einn af
halaliðunum. Eggjastrengir
eru oftast um 30 mm og með
um 150-300 eggjum. Lengstu
eggjastrengir geta hins vegar
verið allt að 50 mm langir og
innihaldið allt að 700 egg. Við
10 °C hita getur fullþroska lax-
alús þroskað nýja eggjastrengi
á 10 daga fresti og alls hrygnt
um 10 pörum sem aftur getur
þýtt nokkur þúsund afkvæmi
á fáeinum mánuðum (3.
mynd).
Líkt og hjá flestum dýrum
með misheitt blóð hefur um-
hverfishiti áhrif á þroskun,
líkamsstærð og frjósemi laxa-
lúsar. Kjörhitasvið laxalúsar
er talið vera 7-15 °C og hitinn
Laxalús, skaðvaldur í laxeldi
Höfundar eru Ólafur S. Ástþórsson og Hafsteinn G. Guðfinns-
son starfsmenn Hafrannsóknastofnunar.
■ 1. mynd. Laxalús á yngri þroskastigum. þ.e. copepodit-stig,
chalimus-stig I og II, og ókynþroska fullorðinsstig I. Einnig
eru sýndir gráleitir og gagnsæir hamir sem lúsin losar sig
við þegar hún vex frá einu þroskastigi á annað.
Ljósm. Lars Are Hamre, Salmon Lice Research Centre, Háskólanum í Bergen.