Lögmannablaðið - 2020, Page 9

LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 01/20 9
héraði) og hins vegar Landsyfirréttur og því voru dómstigin
þrjú. Í dansk-íslensku sambandslögunum frá 1918, sem
fullveldið hvíldi á, var gert ráð fyrir að Íslendingar gætu
stofnað eigin hæstarétt. Það gekk eftir og var Hæstiréttur
Íslands stofnaður á grundvelli laga nr. 22/1919 en
Landsyfirréttur lagður niður. Þar með urðu dómstigin tvö
í stað þriggja. Lögin komu til framkvæmda 1. janúar 1920,
þrettán mánuðum eftir að þjóðin varð fullvalda. Hæstiréttur
hóf því starfsemi í byrjun ársins en opinber afmælisdagur
réttarins, 16. febrúar, miðast við fyrsta þinghaldið. Allir þrír
dómarar Landsyfirréttar tóku sæti í Hæstarétti, Kristján
Jónsson dómstjóri, Eggert Briem og Halldór Daníelsson.
Auk þeirra voru skipaðir hæstaréttardómarar Lárus H.
Bjarnason prófessor við lagadeild Háskóla Íslands og
Páll Einarsson bæjarfógeti á Akureyri og sýslumaður í
Eyjafjarðarsýslu.
Í fljótu bragði mætti ætla að landsmenn hafi einhuga fagnað
þessu „óskabarni hins fullvalda ríkis,“ svo vitnað sé til orða
Þórarins Jónssonar um Hæstarétt á Alþingi árið 1919. En því
var ekki að heilsa. Þegar rýnt er í samtímaheimildir, einkum
dagblöðin frá því um og upp úr 1920, má greina fálæti,
tortryggni og jafnvel andstöðu. Ástæðurnar eru fyrst og
fremst harkaleg pólitísk átök innanlands og stéttabaráttan á
árunum milli stríða. Hér á landi eins og víða annars staðar
á þessum tíma gætti mikillar tortryggni í garð ríkjandi
stétta og dreymdi marga um að þjóðfélagsskipulaginu
yrði umbylt. Í augum jafnaðarmanna og róttækari arms
Framsóknarflokksins, undir forystu Jónasar Jónssonar
frá Hriflu, tilheyrðu hæstaréttardómararnir íhaldinu og
þar af leiðandi helstu valdaelítu landsins, sem að auki
væri nátengd dönsku valdi. Fyrir þá sök væri Hæstiréttur
stéttardómstóll og því gæti alþýða fólks til sjávar og sveita
hvorki vænst skilnings né réttlætis á þeim bæ.
Á árunum 1922–1924 voru flutt þrjú frumvörp til laga um
breytingar á hæstaréttarlögunum þar sem gert var ráð fyrir
fækkun hæstaréttardómara úr fimm í þrjá. Í þriðju atrennu
1924 var slíkt frumvarp samþykkt og varð að lögum sama
ár en fækkunin kom að fullu til framkvæmda tveimur
árum síðar. Helstu rökin fyrir fækkuninni var sparnaður
í rekstri ríkisins en á þessum árum átti ríkissjóður fullt í
fangi með að láta enda ná saman. Þær raddir heyrðust líka
að óþarfi væri að fimm dómarar skipuðu æðsta dómstól
svo fámennrar þjóðar. En undirliggjandi ástæða fyrir
fækkuninni var viðleitni til að veikja réttinn enda kom
brátt á daginn að þriggja manna dómstóll var berskjaldaðri
fyrir pólitískum árásum og utanaðkomandi þrýstingi af
ýmsu tagi en fjölskipaðri dómur.
Í tíð ríkisstjórnar Framsóknarflokksins á árunum 1927–1932
veittist dómsmálaráðherrann, Jónas Jónsson frá Hriflu,
ítrekað að Hæstarétti og dómurum réttarins, fullyrti meðal
annars að þeir væru óhæfir til að gegna dómarastörfum
vegna pólitískra viðhorfa, fákunnáttu, ellihrumleika og
þar fram eftir götunum. Dómararnir svöruðu ekki slíkum
aðdróttunum enda hefði það getað skert sjálfstæði þeirra
og gert þá vanhæfa í ýmsum málum. Hæstiréttur átti þó sína
málsvara utan Alþingis og innan og meðal leikra og lærðra.
Í dómsal Hæstaréttar í Hegningarhúsinu við Skólavörðustíg á 25 ára afmæli réttarins árið 1945. Fyrir miðju sitja hæstaréttardómararnir Einar
Arnórsson, Þórður Eyjólfsson og Gizur Bergsteinsson. Vinstra megin við þá situr Sveinn Björnsson forseti Íslands og lengst til hægri Páll Einarsson
fyrrverandi hæstaréttardómari og Björn Þórðarson fyrrverandi hæstaréttarritari.
(Ljósmynd Vigfús Sigurgeirsson. Eigandi Gunnar Vigfússon.)