Lögmannablaðið - 2020, Blaðsíða 19

LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 01/20 19
Erlend áhrif og Mannréttindadómstóllinn
Markús telur að það hafi dregið aðeins úr þeirri
skandinavísku samstöðu sem áður var þegar íslensk lög
voru sniðin að norskum og dönskum fyrirmyndum en
núorðið sé það frekar Evrópusambandið sem hafi áhrif á
vissum sviðum. Skandinavísku áhrifin séu nú meira í formi
samvinnu heldur en eftirlíkinga. Allur fjölskyldurétturinn
og klassískur fjármunaréttur sé þó eftir sem áður mjög
svipaður hér og á Norðurlöndum. Íslensk löggjöf sé þó
orðin sjálfstæðari og ekki eins mikið verið að kanna hvað
verið sé að gera á öðrum Norðurlöndum þegar leysa eigi
úr ágreiningi fyrir íslenskum dómstólum. Hann bætir við
að mál þar sem fyrst og fremst reyni á mannréttindareglur
séu afskaplega fá og lítill hluti af heildarmálafjölda í
Hæstarétti eins og rétturinn var lengst af þegar Markús
var dómari, þ.e. áður en rétturinn fékk nýtt hlutverk með
tilkomu Landsréttar. Þegar reyni á mannréttindi opnist
þó að sjálfsögðu allur sá heimur. „Það getur verið erfitt að
átta sig á því hvað Mannréttindadómstóllinn ætlast til að
maður geri. Auðvitað er það skrítin veröld þegar íslenska
ríkinu er dæmt áfelli, út af til að mynda tjáningarfrelsi,
vegna þess að Hæstiréttur Íslands fylgdi ekki kríteríunum
frá Mannréttindadómstólnum, en bara óvart voru þessar
kríteríur ekki til þegar málið var dæmt. Það er erfitt að
reyna að fylgja svona línu. Þróunin hefur verið mikil
og mér hefur fundist nokkuð um að úrlausnirnar hjá
Mannréttindadómstólnum séu klæðskerasaumaðar fyrir
viðkomandi deilumál en ekki þannig að það sé hægt
að draga einhvers konar línu eða lærdóm út úr málinu.
Það gæti svo kannski verið rannsóknarefni út af fyrir sig
hvað felst í þessari stefnu hjá Mannréttindadómstólnum
að hann segist búa til viðmið og sjónarmið sem eru þó
ekki alltaf augljós þó sjálfsagt geti lögfræðingar fundið
út hver þau eru. Það var nú til dæmis farið í þá vinnu í
Hæstarétti fyrir nokkrum árum að greina nákvæmlega
hvaða sjónarmið Mannréttindadómstóllinn gerði í málum
er varða tjáningarfrelsi. Tveimur mánuðum eftir að sú
greining lá fyrir var hún orðin úrelt. En gott og vel, þeir
ætlast til þess að menn fylgi einhverjum viðmiðunarreglum
við úrlausn mála og ef landsdómstóllinn hefur gert það þá
er allt í lagi. Alveg sama hver endanleg niðurstaða málsins
er, bara ef dómstóllinn fer í gegnum kríteríurnar og er
ekki alveg augljóslega að fara rangt með matið á grundvelli
þeirra, þá skiptir dómstóllinn sér ekki frekar af málinu.
En svo á hinn bóginn segir Mannréttindadómstóllinn í
öðru málum; Þið fylgduð ekki viðmiðunum, þið lituð ekki
til þessa atriðis og því var brotið gegn mannréttindum. Í
mörgum tilvikum mætti fylgja með: Að vísu skipti þetta
atriði engu máli í þessu tilviki en þið nefnduð þetta samt
ekki og úr því að þessi krítería var ekki tekin til skoðunar
þá var brotið gegn mannréttindum. Þetta er orðin allt
önnur veröld en hún var og í raun má spyrja hvernig
Mannréttindadómstóllinn lítur á sitt eigið hlutverk. Er hann
orðinn einhvers konar höfuðsmiður laga eða reglna sem
veitir öllum landsdómstólum leiðsögn um það hvernig þeir
eiga að gera hlutina og ef því er ekki fylgt er allt ómögulegt.
Þetta eru formleg mannréttindi sem felast í því að fólk telst
hafa fengið réttindi sín ef farið var í gegnum kríteríur alveg
sama hver niðurstaðan var. Ef þetta eru mannréttindin
þá hlýtur mannréttindaverndin að líða fyrir það. En í
einhverjum tilvikum þá fá menn vissulega út þá niðurstöðu
að það hafi verið brotin mannréttindi á þeim. Í öðrum
tilvikum geta menn aftur á móti lent í því að verða fyrir
órétti ef svona leiðir eru farnar við mannréttindaverndina.
En þetta er bara þróun eins og gerist alltaf, kannski verður
búið að bakka frá þessari stefnu eftir einhver ár og eitthvað
allt annað komið upp úr hattinum.“
Markús segir að í „Landsréttarmálinu“ sem nú er til
meðferðar hjá Yfirdeild Mannréttindadómstólsins sé
dómstóllinn farinn að fjalla um hluti sem séu rammpólitískir.
Hann kveðst frekar hafa haldið að dómstóllinn vildi forðast
slíkt eins og heitan eldinn. „Þetta mál er afskaplega erfitt
og mikil raun fyrir íslenskt réttarkerfi. Það er búið að
grafa illa undan almenningsáliti og dómstólar eru alltaf
viðkvæmir fyrir því að verða fyrir einhvers konar skeinum
og sárum sem geta breyst í ígerð út frá almennri umfjöllun.
Vandinn er ekki síst hvernig eigi að leysa þetta ef upphaflegi
dómur Mannréttindadómstólsins stendur óbreyttur hjá
Yfirdeildinni, eða þess vegna ef Yfirdeildin gengur lengra og
telur alla fimmtán dómarana ranglega skipaða. Hvernig á
að vera hægt að leysa úr þessu í kjölfarið gagnvart íslenskum
réttarreglum? Það er ekki hægt að víkja þessum dómurum
frá, það eru engar sakir þarna til að reka þá, þeir eru komnir
undir stjórnarskrárvernd. Í dómi Hæstaréttar í þessu máli
var nálgunin sú að fyrsti punkturinn var að enginn hefði
MÉR HEFUR FUNDIST NOKKUÐ UM AÐ
ÚRLAUSNIRNAR HJÁ MANNRÉTTINDA-
DÓMSTÓLNUM SÉU KLÆÐSKERASAUMAÐAR
FYRIR VIÐKOMANDI DEILUMÁL EN EKKI ÞANNIG
AÐ ÞAÐ SÉ HÆGT AÐ DRAGA EINHVERS KONAR
LÍNU EÐA LÆRDÓM ÚT ÚR MÁLINU.