Lögmannablaðið - 2020, Blaðsíða 12

12 LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 01/20
dómstóla á hinum Norðurlöndunum. Varð málflutningur
þá ýmist með þremur eða fimm dómurum og frá árinu
1979 var gert ráð fyrir að í mikilvægustu málum gætu sjö
dómarar tekið sæti í dómi.
Í upphafi var hæstaréttarritari eini fasti starfsmaður réttarins
auk dómaranna. Framan af hafði rétturinn sendisvein í
hlutastarfi og um miðja öldina var ráðinn dómvörður.
Á síðustu áratugum tuttugustu aldar fjölgaði smám
saman í starfsliðinu, meðal annars voru ráðnir löglærðir
aðstoðarmenn dómara. Nú eru starfsmenn Hæstaréttar
sjö auk dómaranna.
Breytingar á dómstólaskipan
Á níunda og tíunda áratug tuttugustu aldar voru gerðar
veigamiklar úrbætur á íslensku réttarfari og dómstólaskipan
sem höfðu bein og óbein áhrif í Hæstarétti, leiddu meðal
annars til hraðari og markvissari málsmeðferðar. Af ein-
stökum breytingum á dómskerfinu á þessum árum ber
helst að nefna aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds (þ.e.
framkvæmdarvalds) í héraði. Þá var dómsvaldið tekið úr
höndum sýslumanna og fært sérstökum héraðsdómstólum.
Þessi breyting var til að styrkja mjög sjálfstæði dómsvaldsins
í landinu.
Hinn 1. janúar 2018 tók nýr áfrýjunardómstóll, Landsréttur,
til starfa. Þar með urðu dómstigin þrjú á nýjan leik, það er
að segja átta héraðsdómstólar, Landsréttur og Hæstiréttur
Íslands. Tilgangurinn með stofnun millidómstigs var ásamt
öðru að létta álagi af Hæstarétti og stuðla að réttarbótum
en tveggja þrepa dómskerfi hafði vissa annmarka, meðal
annars með tilliti til Mannréttindasáttmála Evrópu um
réttláta málsmeðferð.
Fyrir tilkomu Landsréttar var úrlausnum héraðsdómstóla, að
fullnægðum tilteknum skilyrðum, skotið beint til Hæstaréttar
með áfrýjun eða kæru en eftir tilkomu Landsréttar er
grundvallarreglan sú að úrlausnum héraðsdómstóla er
skotið til Landsréttar. Skjóta má úrlausnum Landsréttar
til Hæstaréttar að uppfylltum tilteknum skilyrðum og í
flestum tilvikum að fengnu leyfi Hæstaréttar. Eins og að
var stefnt með þessari breytingu á dómstólaskipaninni
koma nú mun færri mál til meðferðar í Hæstarétti. Því
getur hann betur sinnt hlutverki sínu sem fordæmisgefandi
og stefnumarkandi dómstóll, eins og tíðkast með æðstu
dómstóla á hinum Norðurlöndunum og víðar. Sett lög ná
aldrei til alls þess sem kemur til kasta dómstóla, auk þess
sem löggjöfin fylgir ekki alltaf eftir breyttum aðstæðum í
þjóðfélaginu og réttarvitund. Því ber Hæstarétti að skýra
lög og túlka og auka almennum reglum við löggjöfina eftir
því sem við á.
Stofnun Landsréttar hefur leitt til minna álags á Hæstarétt
og því hefur dómurum réttarins verið fækkað úr níu í
sjö. Einnig hafði breytingin í för með sér að fimm eða sjö
dómarar skipa dóm en þrír dómarar standa ekki lengur
að dómum. Fjölskipaður dómstóll eykur tvímælalaust vægi
fordæmisgefandi dóma.
Hæstiréttur starfar í samræmi við lög og ákvæði í stjórnarskrá
Íslands. En stjórnarskráin er fáorð um dómsvaldið og í henni
er hvorki að finna almenna skilgreiningu á dómsvaldinu
né hlutverki Hæstaréttar eða dómstólanna yfirleitt.
Við endurskoðun stjórnarskrárinnar, sem nú stendur
fyrir dyrum, væri mikilvægt að bæta við hana ýtarlegri
ákvæðum um skipan dómsvaldsins, hlutverk þess og stöðu
gagnvart öðrum handhöfum ríkisvaldsins, það er að segja
löggjafarvaldinu og framkvæmdarvaldinu.