Víðförli - 15.02.1990, Blaðsíða 19

II
Hugmyndir Hebrea um umhverfi
mannsins og lífshamingju hans, og
atferli þeirra til styrkingar mannin-
um og gróðurmætti jarðar eru að
verulegu leyti hinar sömu og þær
grundvallarhugmyndir sem birtast í
sið og háttum menningarsvæðisins
við botn Miðjarðarhafs. Við rennum
því huganum í sem skjótastri svipan
til þeirrar reynsluþekkingar sem bjó
með Súmerum, Aködum, Amorít-
um, Hebreum og öðrum þjóðum á
þessu svæði og þeirra athafna sem
menn tóku sér fyrir hendur til þess
að efla ár og frið.
í hugarheimi og þjóðfélagi þessa
tíma skipti tíminn miklu máli. Árs-
tíðir, misseraskipti, hátíðir ársins að
vori og hausti, allt voru þetta undir-
stöður tilverunnar. Við þekkjum
þetta frá íslenskum miðöldum. Al-
manak Guðbrands biskups hafði
inni að halda allt það sem íslenski
bóndinn þurfti á að halda: Þar var
greint hvenær voru fráfærur, hvenær
fardagar eða hvenær sláttur hófst,
hvenær jól og páskar, hvenær páska-
tungl var fullt, og svo mætti lengi
telja. Aftan við almanakið voru
prentaðar bænir sem bóndinn gat
ekki án verið til þess að styrkja sig í
lífsbaráttunni. Þetta sagði mér dr.
Jón Steffensen, fyrrverandi prófess-
or i læknisfræði og mikill rannsókn-
armaður í mannfræði íslands. Hann
var því sár mjög er Almanak Guð-
brands var prentað að nýju fyrir ekki
allmörgum árum án bænanna sem
þar fylgdu með. Þær voru, sagði
hann, ómissandi þáttur almanaks-
ins.
Á sama veg þurfti súmerski eða
hebreski bóndinn að fylgjast með
tímanum — eftir himintunglunum
sem „greini dag frá nóttu og séu til
tákns og til að marka tíðir og daga
og ár.“ Hátíðirnar voru fastmælum
bundnar, og helgisiðirnir sem þar
fóru fram skyldu efla krafta náttúr-
unnar og hrinda öflum tortímingar,
dauða og ófrjósemi.
Þessar hátíðir voru bundnar til-
teknum sögnum, sem við gætum
nefnt fornsagnir (Mythen, myths).
Þannig var nýjárshátíðin í Mesopót-
amíu að vori endurtekning á sköpun
heims skv. sköpunarsögunni Enuma
elisj. Kraftar gróðurmagns, árs og
friðar voru með því efldir og bardagi
Mardúks við kaosdrekann Tíamat
endurtekinn — með sigri Mardúks
yfir kaos, sigur sköpunar yfir-
óskapnaði. Fornsögnin gaf rítúalinu
líf, og rítúalið var til þess fram-
kvæmt að endurnýja lífið og frjó-
semina á þeim tíma þegar náttúran
þarfnaðist þess mest og gróðurnálin
spratt, að vori.
í fornsögnum guðsdýrkunarinnar
í Úgarít má sjá dæmi þess að helgi-
siðirnir og sagnaminni þeirra í ljóð-
um og söngvum voru til þess að við-
halda gangi missera og árstíða og
endurnýja gróðurmagn jarðar. Um
alla veröld og á öllum fyrri tímum
hafa þessi tengsl ríkt milli árstíð-
anna, náttúrunnar og frjóseminnar.
Gamla árið með böli sínu og þraut er
rekið út og með trúarlegum athöfn-
um er nýju ári, með kröftum þess og
frjósemi, greiddur vegurinn til
manna.
III
A. Um sköpunarsögurnar tvær.
Hér er ekki rúm að rekja lífsskilning
og atferli nágrannaþjóða ísraelit-
anna til neinnar hlítar. Ábending-
arnar hér að ofan verða að nægja til
að sýna hverjir voru nokkrir höfuð-
þættir í afstöðu þessara þjóða til
þess sem við nefnum náttúru (sem er
nútímahugtak, ekki til í fornum text-
um). En lítum nú til Gamla testa-
mentisins.
Að baki síðari sköpunarsögunnar
í 2. kapítula 1. Mósebókar sjáum við
elstu hugmynd Hebreanna um sköp-
unina: í fyrstu var veröldin eyði-
mörk, þar sem ekkert líf var og ekk-
ert kvikt þreifst. Þá spratt fram lind
er vökvaði eyðimörkina, og tré og
runnar komu fram, maðurinn og
dýrin. „Verdens Skabelse er Skabel-
sen af Bondens Verden.“ Þ.e. sköpun
heimsins er sköpun heims bóndans,
segir Johannes Pedersen.
Fyrri sköpunarsagan, í upphafs-
kafla Biblíunnar, er ofin öðrum
þáttum. Heimurinn er auðn, hann er
tómið. En frumhafið (kaos) tehom,
ríkir. Myrkur grúfir yfir. Andi Guðs
flöktir sem fugl yfir kaoshafinu (eða
hann liggur á sem á eggi, segir Peder-
sen). Þá kveður skyndilega við rödd
sem mælir skapandi orð, og Guð
skapar ljósið. Þá fer fram aðgrein-
ingin, sem er mjög mikilvæg táknleg
athöfn: Guð greinir ljós frá myrkri
og haf frá landi, þ.e. bægir hafinu
frá, og landið kemur þá í ljós. Því
VÍÐFÖRLI — 19