Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Page 54

53UM JARÐHÝSI, DYNGJUR OG BAÐSTOFUR
koma fyrir í ritum tveggja rómverskra höfunda á 1.-2. öld eftir Krist. Plinius
eldri segir að germanskar konur sitji við vefnað í neðanjarðarhúsum, og
Tacitus segir að Germanir geri sér jarðhella og beri þar að mykju og búi í
þeim á veturna. Þegar mönnum finnst líklegt að nafnið dyngja bendi til
mykjuþakinna húsa er nafn hússins talið sama orðið og dyngja í merkingunni
„haugur“ sem á sér hliðstæðu í mörgum öðrum germönskum málum, svo
sem dynga (haugur) í sænsku og dung (mykja) í ensku.59
Hér er um það að ræða að tengja saman vitnisburði fornleifa og
ritheimilda sem ekki tengjast af sjálfum sér. Hvergi í miðaldatextum er
ritað um tiltekið, þekkjanlegt jarðhýsi að það sé dyngja eða neitt annað
tegundargreint hús. Á hinn veginn verður ótvírætt þekkjanlegur fróðleikur
um dyngjur varla sóttur í neitt annað en ritheimildir. Til að girða fyrir
misskilning skal tekið fram að ég er ekki svo bjartsýnn eða sagnfestutrúaður
að ég leiti að áreiðanlegum fróðleik um tilteknar hlutstæðar dyngjur sem er
lýst í sögunum; ég leita að því hvernig höfundar sagnanna hugsuðu sér að
dyngjur væru staðsettar og hvernig nýttar.
Í Íslendingasögum eru nefndar tólf dyngjur, tvær erlendis og tíu á
Íslandi.60 Í Landnámabók er ein dyngja nefnd og í fornum kveðskap tvær.
(1) Í Egils sögu Skalla-Grímssonar er nefnd dyngja í Noregi. Þar segir
frá því að Björn Brynjólfsson vildi ganga að eiga stúlku sem var nefnd Þóra
hlaðhönd Hróaldsdóttir, en bróðir hennar synjaði. Þá rændi Björn Þóru og
f lutti heim til föður síns. Þaðan nam hann Þóru síðan á brott á laun, og
segir þannig frá því að Björn og félagar hans bjuggu skip til brottfarar „ok
gengu upp til bœjar ok til dyngju þeirar, er móðir hans átti; sat hon þar
inni ok konur mjǫk margar; þar var Þóra. Bjǫrn sagði, at Þóra skyldi með
honum fara; leiddu þeir hana í brott, en móðir hans bað konurnar vera eigi
svá djarfar, at þær gerði vart við inn í skálann …“ 61
(2) Í Njálu er nefnd dyngja á Skotlandi, ekki alls kostar raunsæisleg. Þar
segir frá því að maður nokkur á Katanesi, Dörruður að nafni, gekk út að
morgni dags:
Hann sá, at menn riðu tólf saman til dyngju nǫkkurrar ok hurfu þar allir.
Hann gekk til dyngjunnar ok sá inn í glugg einn, er á var, ok sá, at þar
váru konur inni ok hǫfðu vef upp fœrðan. Mannahǫfuð váru fyrir kljána,
59 Magerøy 1958, d. 396; Tacitus 2001, bls. 75; Ásgeir Blöndal Magnússon 1989, bls. 140-141.
60 Dæmin í Íslendingasögum fundust með hjálp atriðisorðaskrár í Íslendinga sögum Skuggsjár IX
1976, bls. 167, en til staðfestingar var höfð Ordbog over det norrøne prosasprog III 2004, d. 382-383.
Orðabókin var líka notuð til að finna önnur dæmi um dyngjur í fornritum.
61 Egils saga 1933, bls. 83-85 (32. kap.).