Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Blaðsíða 22

21GENGIÐ Á REKA – FORNLEIFAFRÆÐI MANNALDAR
horft er til hafreks er hins vegar greinilegt að menningarsaga, mannmiðuð,
línuleg og skipulögð, nær aðeins til lítils hluta þess, og aðeins til brota úr
lífsskeiðum hafrekinna hluta. Önnur og síður mannmiðuð fortíðarskoðun
er því nauðsynleg líka.
Efnismenning, hið ómennska (e. non-human) og atbeini hluta (e. thing
agency)38 hafa lengi, ef ekki alltaf, verið í brennidepli fornleifafræðinnar.
Og margir, ef ekki f lestir, þeirra hluta sem hún fæst við hafa verið
yfirgefnir, týndir og grafnir, og þannig á vissan hátt lausir úr viðjum
mannlegs samfélags. Markmið fornleifafræðinnar er hins vegar iðulega að
endurheimta þau horfnu tengsl, með því að lesa í og leiðrétta fyrir ferla
niðurbrots og eyðingar, svo sem heilsteyptust mynd fáist af því sem áður
var. Með öðrum orðum, er áhuginn á því hvernig fornleifar (eða hlutir)
hafa átt sér tilveru utan menningarsögulegs samhengis í raun enginn,
umfram þá innsýn sem það lífsskeið getur veitt í horfið samfélag manna.39
Þetta á líka við um ævisögulegar nálganir, sem notið hafa vinsælda frá
10. áratug liðinnar aldar.40 Hér er sjónum iðulega beint að sameiginlegum
æviskeiðum hluta og manna. Það er, þeim skeiðum þar sem hlutir eru í
eigu og þjónustu manna, ýmist í fortíð eða sem t.d. fornmunir og safngripir
í samtíð. Tíminn þar á milli, sem í mörgum tilvikum er lunginn úr lífi
hlutarins, fellur í gleymsku eða er sniðgenginn líkt og hann hafi ekki átt
sér stað. Jafnframt eru þeir efnaferlar sem hluturinn hefur gengið í gegnum
á þessum tíma, litnir neikvæðum augum. Það er, þeir eru fremur álitnir
niðurbrjótandi, eyðandi og truf landi, en uppbyggilegir og skapandi.
Raunar er svarið við því hvers vegna hafrek hefur ekki náð athygli
fornleifafræðinnar líklega að finna hér; í „stjórnlausu“ og „tilgangslausu“
reki þessara hluta, utan lögsögu manna. Frá hefðbundnu menningarsögulegu
sjónarhorni er slíkt volk í sjálfu sér merkingarlaust, og veldur algjöru
samhengisleysi. Hlutir tapa réttu samhengi sínu, þá rekur á fjörur og þeir
standa eftir utan samhengis (e. out of context). Eins konar „lausafundir“ og
anómalíur í skipulagðri og merkingarbærri menningarsögu. Ef við lítum
yfir litríka rekafjöru gefur auga leið að þess konar ævisöguleg nálgun er
afar takmörkuð, ef ekki ómöguleg. Sem dæmi getum við hugsað okkur
38 Hugtök á borð við non-human og thing agency, hafa verið í brennidepli kennilegrar fornleifafræði
síðustu ára og koma til af aukinni áherslu á efnismenningu, félagslegt mikilvægi hluta og annarra
efnislegra fyrirbæra (annarra en manna eða dýra) og áhrif þeirra á samfélög og líf manna. Hugtökin
eru upprunnin innan heimspeki og STS fræða (Science and technology studies), en hafa verið þróuð
og aðlöguð að öðrum fræðigreinum, s.s. fornleifafræði, mannfræði og landfræði.
39 Þóra Pétursdóttir 2014.
40 T.d. Kopytoff 1986, Hoskins 1998, Gosden og Marshall 1999, Holtorf 2002.