Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Blaðsíða 61

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS60
orðið fyrir84 en er líklega fágætt, og sé ég ekki að mundi bæta neinu við að
ræða notkun þess þar því að riddarasögur leitast við að segja frá framandi,
útlendum veruleika. Dyngjur eru aldrei nefndar í Grágás eða öðrum
lögbókum sem giltu á Íslandi á miðöldum.85 Í Sögu Íslands skrifaði Hörður
Ágústsson um húsagerð á síðmiðöldum. Hann nefnir þar vistarverurnar
skála, stofu, litlustofu, stórubaðstofu, litlubaðstofu, búr, eldhús, kamar,
skemmu, smiðju, skrifstofu, vefjarstofu, auk gripahúsa, en ekki dyngju.86
Niðurstaðan er sú að tími dyngjunnar hafi verið liðinn á ritöld Íslendinga
og kannski löngu fyrr. Ekkert bendir til að sagnahöfundar hafi þekkt neinar
dyngjur, en þeir grípa gjarnan til þeirra til að sviðsetja þar atburði þar sem
konur eru í mikilvægum hlutverkum. Hugtakið dyngja er fortíðarhugtak
í sagnarituninni, meðal þess sem var notað til að gefa frásögn fornlegt
yfirbragð. Einhvern tímann kunna dyngjur að hafa verið til á Íslandi, það
er einfaldasta skýringin á því að þær komust inn í Íslendingasögur. Voru
níundu og tíundu aldar jarðhýsin þá kannski dyngjur? Óneitanlega tengjast
þessi tvö hugtök á því að bæði virðast oft notuð um vistarverur kvenna,
dyngjurnar alltaf þegar þær eru nefndar og tveir þriðju hlutar jarðhýsanna
með einhvers konar merkjum um ullariðju kvenna (taf la 1, bls. 62-63). Þó
er hæpið að álykta að jarðhýsi sé dyngja og dyngja sé jarðhýsi, og sé því
hafnað minnka mjög líkurnar á að það sé upprunalegt hlutverk íslenskra
jarðhýsa að hýsa vinnu kvenna.
Tvennt finnst mér einkum mæla með því að íslensku jarðhýsin hafi fyrst
og fremst verið byggð sem baðhús og verið kölluð baðstofur. Annað er
frásögn Eyrbyggja sögu (og Heiðarvíga sögu) sem er birt hér að framan af
berserkjunum sem voru vegnir með því að „gera baðstofu“ sem „var grafin
í jǫrð niðr, ok var gluggr yfir ofninum, svá at útan mátti á gefa …“ Þegar
Nanna Ólafsdóttir skrifaði grein sína um baðstofuna og böð að fornu, upp
úr 1970, var bókfestukenning og vanmat á heimildargildi Íslendingasagna
svo ríkjandi í fornsagnafræðum að vandaður og vandvirkur fræðimaður,
eins og Nanna vissulega var, gat skrifað grein sína án þess að gera meira en
aðeins nefna þessa frásögn og afskrifa hana sem skáldskap.87 Síðan þá hygg
ég að við höfum lært að það skiptir ekki miklu máli hvort baðstofan sem
lýst er í Eyrbyggju var nokkru sinni til eða berserkirnir sem létu líf sitt í
henni. Eins og Þór Magnússon benti á í tengslum við jarðhýsin sem hann
84 Ála flekks saga 1951, bls. 132 (5. kap.). Ég geri ráð fyrir að textinn sé í of ungu handriti til að dæmið
komi með í safni Orðabókarinnar, og kann það að eiga við fleiri riddarasögur.
85 Grágás 1992, bls. 523; Járnsíða 2005, bls. 194; Jónsbók 2004, bls. 332.
86 Hörður Ágústsson 1989, bls. 283-287.
87 Nanna Ólafsdóttir 1974, bls. 73.