Fréttablaðið - 03.04.2021, Blaðsíða 22

Margaret vinnur r a n n s ó k n i n a u nd i r h a nd­leiðslu Gyðu Margrétar Pét­ursdóttur, pró­
fessors í kynjafræði við Háskóla
Íslands og settust þær niður með
blaðamanni og ræddu hana og hug­
myndina sem liggur á bak við.
„Ég var búin að ganga með þessa
hugmynd, er það nú ekki táknrænt
orðalag fyrir efnið, í svolítinn tíma,“
segir Gyða í léttum tón. „Eftir að ég
rakst á grein eftir ísraelska fræði­
konu sem gerði rannsókn þar sem
hún kortlagði eftirsjá í tengslum við
móðurhlutverkið.“
Greinin heitir „Regretting Moth­
er hood: A Sociopolitical Analysis,“
og fræðikonan á bak við hana heitir
Orna Donath. Gyða tók greinina
fyrir í kennslu sinni í kynjafræði og
segir hana hafa hreyft mikið við sér
sjálfri og nemendum hennar.
Kven-og móðurhlutverkið
verið samtvinnuð
„Í framhaldi sótti ég um styrk í
rannsóknasjóð Háskólans og þá
kom Margaret til og er að vinna að
sams konar rannsókn hér á landi,
en eftir því sem ég best veit var fyrr­
nefnd rannsókn lengi vel sú eina
sinnar tegundar í heiminum. Það
sem kveikti í mér sérstaklega var
hversu samtvinnaðar hugmyndir
um kven­ og móðurhlutverkið eru,
sérstaklega fyrir þann hóp kvenna
sem nýtur ákveðinna forréttinda,
til dæmis gagnkynhneigðar og
ófatlaðar. Það að hægt sé að sjá eftir
að eignast börn er ein af þessum
upplifunum sem er varla til í orða­
bókinni. Enda er móðurhlutverkið
svo samtvinnað því að vera kona.
Það er gengið út frá því að á ein­
hverjum tímapunkti verðir þú
móðir og að þú munir síðan finna
þig í því hlutverki.“
Orna Donath auglýsti á sínum
tíma í ísraelsku dagblaði og í gegn­
um samfélagsmiðla. Fjölmargar
konur gáfu sig fram sem vildu ræða
við hana, en allar undir nafnleynd.
„Þarna fengu konur möguleikann
á að opna sig um eitthvað sem þær
höfðu upplifað en aldrei fengið
tækifæri til að ræða,“ útskýrir Gyða.
Nafnleynd konunum mikilvæg
Ma rgaret seg ir rannsók nina
alþjóðlega en í henni taki ekki
aðeins íslenskar konur þátt. „Þetta
er margbreytilegur hópur, bæði
taka erlendar konur þátt, samkyn­
hneigðar konur, fatlaðar konur og
transkarlar,“ segir hún en það var
haustið 2019 sem hún fór að leita
að viðmælendum.
„Rannsóknin er tvíþætt, ég tala
annars vegar við konur sem tekið
hafa ákvörðun um að eignast ekki
börn og hins vegar konur sem sjá
eftir því að hafa eignast börn.“
Aðspurð hvernig gengið hafi að
fá viðmælendur til að taka þátt
svarar Margaret; „Ef við tölum um
fyrri hópinn, valið barnleysi, þá var
ekki mikið mál að fá þátttakendur.
En það var aðeins erfiðara þegar
kom að eftirsjánni og í þeim hópi
lögðu viðmælendur áherslu á að
koma fram undir nafnleynd.“
Tilfinningunni fylgir skömm
Margaret viðurkennir að umræðu­
efnið sé að mörgu leyti erfitt viður­
eignar. „Það er ákveðið sjokk falið
í því  fyrir samfélagið að það geti
verið til konur þarna úti sem sjái
eftir því að hafa eignast börnin sín.
Tilfinningunni fylgir skömm, en
ég hef enn ekki talað við þá konu
sem sér eftir börnunum sjálfum,
heldur snýr eftirsjáin mikið frekar
að þessu hlutverki og þeirri ábyrgð
sem móðurhlutverkinu fylgir. Það
sama má lesa út úr rannsókn Ornu.
Viðbrögðin eru aftur á móti sterk ef
kona segir: „Ég hefði kannski ekki
átt að eignast börn.“
Margaret segir viðmælendur og
börn þeirra vera á öllum aldri en
elsti viðmælandi hennar er á átt­
ræðisaldri og hafði gengið með
þessa tilfinningu innanbrjósts allt
frá því að hún varð móðir. Aðspurð
hvort hún upplifi að þessi eftirsjá
móður hafi haft áhrif á tengsla­
myndun móður og barns segist
hún vilja fara varlega með að full­
yrða það, þó vissulega séu stundum
merki þess.
„Margir myndu ganga að því vísu
að tengslarof hafi orðið en það er
alls ekki tenging þar á milli. Það er
alls ekki svo að allir þeir sem upp­
lifa þessa tilfinningu hafi upplifað
tengslaröskun.“
Ánægðar með börnin sín
Margaret segir eftirsjána eiga sér
ýmsar birtingarmyndir. Sumar
mæðranna hafi upplifað fæðingar­
þunglyndi. „Það má spyrja sig hvort
það sé stundum hluti af eftirsjá en
ég myndi fara varlega með slíkar
alhæfingar. Margar hafa upplifað
frábæra meðgöngu og þar fram eftir
götunum. Þær fundu sig aftur á móti
ekki í þessu hlutverki, fannst það
heftandi. Þær sinntu því þó og voru
ánægðar með börnin sín.“
Gyða kemur hér inn í samtalið
og bendir á að mikilvægt sé að hafa
í huga að í raun sé ekki hægt að
alhæfa um hvað sé algengt og hvað
ekki þegar kemur að gögnum þeim
sem þær séu að vinna með.
„Þetta er of boðslega fjölbreyttur
hópur en það sem er svo magnað er
að allir þessir viðmælendur okkar
eiga það sameiginlegt að hafa upp­
lifað eftirsjá og bjóði sig fram til að
ræða það.“
Margaret bætir við; „Ég hef ekki
séð neitt eitt sem stendur upp úr í
hópunum og sameinar þá. Aðstæð­
ur eru mjög fjölbreyttar og engin
augljós skýring á því að annað hvort
ætla sér ekki að verða móðir eða sjá
eftir móðurhlutverkinu.“
Þrýstingur á barneignir
Þeim stöllum er tíðrætt um þessa
ríku tengingu sem álitin er vera
á milli barneigna og þess að vera
kona.
„Það verða margir hissa ef þeir
heyra að konur ætli sér ekki að eign­
ast börn. Það myndast þá ákveðinn
þrýstingur og konur fá oft að heyra
að þær séu kaldar og sjálfselskar og
þær spurðar hver ætli eiginlega að
sjá um þær þegar þær verði aldrað­
ar. Sumar konur hafa eignast börn
vegna slíks þrýstings, frá samfélag­
inu eða fjölskyldu og maka, segir
Margaret.
Aðspurð hvers vegna þær hafi
valið að bera saman konur sem
völdu sér barnleysi og konur sem
upplifa eftirsjá eftir barneignir,
svarar Gyða; „Mér fannst áhugavert
að skoða þessa hópa saman, ann­
ars vegar hópinn sem fær sífellt að
heyra það að hann muni sjá eftir að
því að eignast ekki börn og svo hins
vegar hópinn sem má ekki upplifa
eftirsjá. Við erum strax farin að
sjá þarna sameiginlega þræði sem
gæti verið áhugavert að skoða og þá
kannski aðallega út frá þessari sam­
félagslegu pressu.“
Hafa aldrei rætt þetta áður
Þær segja konurnar sem upplifa
eftirsjána hafa burðast með sam­
viskubit, sumar hverjar stóran hluta
ævinnar.
„Auðvitað líður mörgum eins og
það sé eitthvað að þeirra hugsun.
Þær geta ekki talað um þetta við
neinn. Í rannsókn Ornu kom til að
mynda fram að ein kona sem hafði
orðað þessa tilfinningu í sauma­
klúbb fékk heimsókn frá Barna­
verndarnefnd daginn eftir. Svo
þetta er alls ekki auðvelt mál að
ræða um,“ útskýrir Margaret og
bætir við: „Flestir sem tala við mig
hafa ekki rætt þetta við sína nán­
ustu. Sumar hafa minnst á þetta við
maka en þá sjaldan og kannski ekki
upplifað skilning. En f lestar eru
bara að tala um þetta í fyrsta sinn.“
Margaret seg ist v ilja opna
umræðuna um að þessi tilfinning sé
möguleg. „Svo að ef þú upplifir að þú
eigir ekki að eignast börn þá er það
örugglega rétt hjá þér. Það er mikil
ábyrgð fólgin í móðurhlutverkinu,
ábyrgð sem þú hleypur ekki frá. Í
dag er talað um barneignir sem val
hvers og eins svo ef þú sérð eftir því
að hafa eignast barn, þá var það þitt
val. En við vitum að þetta er loðið
val því það er mikill þrýstingur á
konur að eignast börn. Ef þú ætlar
ekki að eignast barn þarftu að gera
grein fyrir því. Svo það má segja
að þú hafir val en það val er tengt
miklum þrýstingi.“
Barnið gerir þig hamingjusama
Gyða bætir við: „Nú er talað um að
jafnrétti hafi nánast verið náð og
konur hafi aldrei haft eins mikið
val og núna. Það sem Margaret er
að benda á er að þetta sé að vissu
leyti blekkingarorðræða því í
raun sé ekki valfrelsi til staðar. Þér
er aftur á móti talin trú um að þú
hafir valið og þú svo gerð ábyrg
fyrir því vali.“
Margaret segir hamingjupress­
una jafnframt spila hér inn í.
„Barnið muni gera þig hamingju­
sama og þannig ertu fullnægður
kvenmaður en konur sem ekki
eignast börn hafa í gegnum tíðina
verið stimplaðar óhamingjusamar.
Það held ég að sé arfur frá gömlum
tíma, þegar konur völdu ekki barn­
leysi heldur kannski frekar gátu
ekki eignast börn og voru þannig
óhamingjusamar.“
Gyða bendir að lokum á að það
komi skýrt fram í báðum rann­
sóknum að viðmælendur skilji á
milli barnanna sem þær elska og
svo þess hlutverks sem þær finni
sig ekki í eða líki ekki við.
„Viðmælendur okkar virðast
upplifa þetta þannig að þær elski
börnin sín en hlutverkið henti þeim
ekki,“ og Margaret bætir við; „Það
að þú ætlir ekki að eignast börn
þýðir ekki að þú hatir börn. En það
segir mikið að fólk finni sig knúið til
að slá alltaf þessa varnagla.“
Ég hefði ekki átt að eignast börn
Að hafna eða sjá eftir móðurhlutverkinu er vinnuheiti rannsóknar sem Margaret Anne Johnson vinnur að, við
námsbraut í kynjafræði við Háskóla Íslands. Hvort tveggja er ákveðið tabú en hið síðara þó líklega enn stærra.
Í rannsókn sinni
hefur Margaret
rætt við konur
sem sjá eftir því
að hafa eignast
börn. Þær elska
börn sín en
tengja ekki við
móðurhlut-
verkið og finnst
það heftandi.
FRÉTTABLAÐIÐ/
GETTY
Gyða Margrét
Pétursdóttir,
prófessor í
kynjafræði, er
leiðbeinandi
Margaretar í
rannsókninni.
FRÉTTABLAÐIÐ/
STEFÁN KARLSSON
Margaret Anne Johnson vinnur nú
að áhugaverðri rannsókn sem ber
vinnuheitið: Að hafna eða sjá eftir
móðurhlutverkinu. MYND/AÐSEND
Björk
Eiðsdóttir
bjork@frettabladid.is
ÞAÐ AÐ ÞÚ ÆTLIR EKKI AÐ
EIGNAST BÖRN ÞÝÐIR EKKI
AÐ ÞÚ HATIR BÖRN.
MÉR FANNST ÁHUGAVERT
AÐ SKOÐA ÞESSA HÓPA
SAMAN, ANNARS VEGAR
HÓPINN SEM FÆR SÍFELLT
AÐ HEYRA ÞAÐ AÐ HANN
MUNI SJÁ EFTIR AÐ ÞVÍ AÐ
EIGNAST EKKI BÖRN OG
SVO HINS VEGAR HÓPINN
SEM MÁ EKKI UPPLIFA
EFTIRSJÁ.
3 . A P R Í L 2 0 2 1 L A U G A R D A G U R22 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð