Fréttablaðið - 19.06.2021, Síða 66

Höfundur er
sjónvarpsstjóri
Hringbrautar,
sem rekin er af
Torgi, sem jafn-
framt gefur út
Fréttablaðið.
Sigmundur Ernir
Rúnarsson
ser@hringbraut.is
Mállýskur eru á undanhaldi. Illu
heilli. Þær voru slangur síns tíma.
Og breikkuðu tungumálið, sköpuðu
sérstöðu þess, leyfðu duttlungana,
keiparnar og kenjarnar.
Fyrir vikið horfðu menn í for-
undran á fólk frá öðru málsvæði,
hristu höfuðið og hugsuðu með sér,
þetta er nú meira hrognamálið.
Enda skildu menn ekki baun í
bala hvað þetta aðkomufólk var að
raula og tauta.

Geldingastefna móðurmálsins
hefur verið við lýði um áratuga-
skeið. Tungutakið er að fletjast út,
sérstaklega hvað sagnir og lýsing-
arorð varðar, að ekki sé talað um
framburð og málfæri alls konar –
og nú er svo komið að orðskrúð og
málblóm af allra handa tagi þykir
ekki lengur vera mönnum sæmandi,
enda upphafið og hrokafullt að mati
svo margra sem vilja ekki reyna um
of á þanþol málsins.
Það er búið að bannfæra orða-
prjálið.
Og krafan er ekki einvörðungu
sú að tala skýrt og skorinort svo
allir skilji heldur gætir líka vaxandi
óþols gagnvart sérstæðum fram-
burðareinkennum á borð við gamla
góða f lámælið, smámælið og gor-
mælið, svo og sjarmerandi sérvisku
í ætt við vestfirskan einhljóðafram-
burð sem glatt hefur eyru manns frá
unga aldri.
Jafnvel harðmæli og röddun þykir
vera aðfinnsluvert á nýrri öld, sú
heimóttarlega árátta að kveða hart
að samhljóðunum. Eins og raunar
sá sem þetta skrifar er reglulega
minntur á. Hann tali svo hart að
fólki bregði stundum við, það stappi
nærri því að maður hræki út úr sér
orðunum, en þess utan syngi helst
til undarlega í fráblæstrinum á eftir
löngu sérhljóði sem eigi að heita enn
ein della þessa eyfirska klans. Gott
ef svona löguðu ósköpin þykja ekki
vera af brigðileg nú til dags, í besta
falli brosleg, ellegar asnaleg.
Og heitir sú Snorrabúð þá stekkur.
Því sú var nú tíðin að norðlenska
var kennd sérstaklega í skólum
leiklistarnema. Og frægt er líka
þegar fyrstu sjónvarpsþulir lands-
manna voru teknir í læri í framsögn
á miðjum sjöunda áratug síðustu
aldar, en þá voru reyndir sviðsleik-
arar fengnir til að herða þá til kjafts
og tungu. Og varð þeim svo ágengt,
segir sagan, að lengi á eftir talaði
einn þessara þula um Sykurpokann
í París, en átti þá vitaskuld við Sigur-
bogann.

Fyrri tíma einangrun hélt lífi í
gömlum, íslenskum mállýskum.
Byggðir voru einangraðar hver frá
annarri. Algengt var í dölum lands-
ins að heimilisfólkið færi aldrei út
fyrir hann á sínu æviskeiði, kannski
karlarnir, stöku sinnum, en sjaldn-
ast konurnar sem ofar allri annarri
kröfu áttu að gæta bús og barna, ef
og þegar bóndinn neyddist til að
bregða sér af bæ eftir sykri og brauði
– og kannski brjóstbirtu í misjafn-
lega miklum mæli.
En nú er allt breytt – og ekkert
eins og áður var. Samgangur af öllu
tagi hefur tekið við af einangrun og
hollustu við heimahagana.

Sá sem hér fer fingrum um lykla-
borðið þarf iðulega að útskýra mál
sitt þegar hann les úr ritverkum
sínum, svo sem úr minningabókinni
Eldhús ömmu Rún þar sem sam-
skiptin við ömmurnar á Akureyri,
þær Guðrúnu og Sigrúnu, eru rifjuð
upp í anda löngu liðins tíðaranda. Á
einum stað í bókinni segir svo:
„Ef ekki vildi betur þurfti amma
að taka í nefið. Þá strauk hún saman
kornunum sem afi hafði misst á
borðið og skellti þeim í nösina. Sagði
blíðum rómi að svona lagið færi nú
ekki í vaskann.“
Einmitt, vaskann.
Það fór ekkert í vaskinn norðan
heiða. Og fer ekki enn.
Heldur vaskann.

Framan af ævinni var maður svo
reglulega minntur á þá sérkenni-
legu sannreynd að Akureyri væri
danskur bær, svona í sögulegu ljósi
– og þótt það megi vissulega færa til
sanns vegar, tók það svolítið á taug-
arnar að þurfa eilíf lega að þýða
þessar málrósir af Efri-Brekkunni
fyrir fólk að sunnan. Eða vestan og
austan.
Senan var nefnilega þessi, fyrst
talaði maður, hart og ákveðið, eins
og maður átti uppruna til – og svo
útskýrði maður, talaði hægar, linar.
Og svo útskýrði maður aftur. Og
jafnvel enn einu sinni til öryggis.

Akureyska var og er svolítið
dönskuskotin – og um það verður
ekki deilt, en samt sem áður á svo
dásamlega vegu, enda er taugin sú
römm, sem rakka dregur, móður-
málsins til, svo gömlu orðatiltæki
sé svolítið umsnúið.
Í hverfinu heima voru ekki svalir,
heldur altan, stundum líka balkon,
en terras var sólpallur, gjarnan með
stakketi í kring, eða rekka, en hvort
tveggja táknaði grindverk.
Br jóst syk u r inn var bolsía,
almennt kallað slikkerí ásamt öðru
sælgæti. Buffet merkti borðstofu-
skápur, stundum með löber, en það
þýddi borðdúkur. Og stórisinn var
sjaldnast dreginn frá suðurglugg-
anum í því stóra kamesi svo farv-
inn færi ekki af buffetinu, sumsé að
hann upplitaðist ekki.
Og það forkældist enginn uppi í
Hlíðarfjalli, heldur forkelaðist fólk.
Ekki heldur þegar maður var að
teika niðri í bæ, nokkurn veginn alla
aðra bíla en þá sem voru punkter-
aðir.
Og svo flett sé áfram í akureysku
orðabókinni var aldrei nokkur
móðgaður fyrir norðan, heldur
fornemaður. Og fyrirstilla var jafn-
gildi sagnarinnar að þýða. Fríka-
dellur voru kjötbollur.
Klatti var grautur, eldaður í kast-
arholu, lesist potti, kram var brauð
sem skorið var með pinnsettu, altso
skurðarhnífi, ristað í ristavél en ekki
einhverri brauðrist að sunnan. Og
púdda var kjúklingur, tau var sulta
og lúða engin lúða heldur heilag-
fiski.
Svo var líka mikið viskað, hvort
heldur menn héldu á viskaleðri
eða viskastykki – og vel að merkja,
ekki viskustykki, enda hafði diska-
þurrkan ekkert með visku að gera
fyrir norðan.
Og ef karlar voru elegant voru
konur með uppsett.

Allt er þetta að tapast. Og allt er
þetta að vatnast út í enskuslettum
og alþjóðlegri einsleitni. Ætli það
megi ekki heita þróun tungumáls.
Hvort sem okkur líkar betur eða
verr. ■
Þar fór það í vaskann
Og krafan er ekki
einvörðungu sú að tala
skýrt og skorinort svo
allir skilji heldur gætir
líka vaxandi óþols
gagnvart sérstæðum
framburðareinkenn-
um á borð við gamla
góða flámælið, smá-
mælið og gormælið.
ÚT FYRIR KASSANN FRÉTTABLAÐIÐ 19. júní 2021 LAUGARDAGUR