Þjóðmál - 01.03.2016, Page 74

nokkru eða öllu leyti að afgreiða póstávísanir
og póstkröfuávísanir til annarra landa. Þá
var stjórninni einnig heimilað að leggja
höft við því hversu mikið fé mætti taka út af
hverri sparisjóðsbók eða innlánsbók á degi
hverjum, viku eða mánuði. Ýmsum öðrum
fjármagnshöftum var komið á.26
Eftir að gullinnlausnarskyldan var afnumin
jókst seðlaprentun mikið, sem ásamt ýmsum
ytri aðstæðum leiddi til útlánabólu. Erfiðleikar
í rekstri íslandsbanka fylgdu í kjölfarið.27
Þegar haustið 1914 spunnust umræður um
framtíðarfyrirkomulag seðlaútgáfu hérlendis.
Björn Kristjánsson, bankastjóri Landsbank-
ans og alþingismaður, fjallaði um þessi mál
á opinberum vettvangi af miklum fróðleik
og innsæi. Áður var nefnt að bankastjórn
danska þjóðbankans taldi gjaldmiðilsþörfina
hérlendis vera 30 kr. á hvert mannsbarn árið
1901. Björn Kristjánsson gat sér til um miðað
við aukin verslunarumsvif að þessi tala væri
40 kr. íbúar landsins voru 87 þúsund og því
ætti viðskiptamiðillinn að nema 3.480.000
kr. Björn taldi að um 10% af þessari fjárhæð
væri í silfri og smámynt og afgangs yrðu því
rétt rúmar þrjár milljónir króna. Að minnsta
kosti helmingur útgefinna seðla yrði að vera
gulltryggður í þeim banka er gæfi út seðlana
og í landinu yrði að vera til staðar gull sem
samsvaraði til verðmætis öllum útgefnum
seðlum. Hann benti einnig á þá leið að tak-
marka seðlaútgáfu með þeim hætti að leggja
háan skatt á útgefna seðla umfram gulltrygg-
ingu. Sú leið væri farin í sumum löndum, en
á þessum tíma var mönnum mjög umhugað
um að takmarka seðlaútgáfuna og fórust
Birni svo um það orð:
Það er sem sé svo mikil freisting fyrir
seðlabanka, að misbrúka seðlaútgáfuna
sé hún ótakmörkuð og mjög ódýr, þegar
ekki þarf annað en að skrifa undir verðlaust
pappírsblað til þess að búa sér til gjaldmiðil
kostnaðarlaust og græða á honum.28
Þessi orð lýsa næmum skilningi á þeim
freistnivanda sem bönkum er búinn og hefur
að margra áliti leitt af sér bankakreppur
nútímans.
Ef allir þeir seðlar hefðu verið í umferð
sem leyfílegt var að gefa út hér hefðu þeir
numið 28,74 kr. á hvern mann í landinu og í
reynd allir óinnleysanlegir. Svo hátt hlutfall
óinnleysanlegra seðla var óþekkt meðal ríkja
Norðurálfu og Vesturheims á þessum tíma,
enda strangar skorður reistar nær alls staðar
við útgáfu peninga umfram gulltryggingu.
Líkast til hefur þetta hlutfall hvergi farið yfir
10 kr. Björn Kristjánsson bankastjóri velti
því upp að landssjóður bæri í reynd ábyrgð
á útgefnum seðlum íslandsbanka, þar sem
Alþingi hefði með lögum gert seðlana að
lögboðnum gjaldeyri með lögþvinguðu verð-
gildi. Hugsanlegt tjón á gjaldmiðlinum félli
því á þjóðina alla.29
í raun var lítið um gullmynt í umferð hér
á landi og varla hægt að tala um„gullforða"
utan fjárhirslna fslandsbanka. Sem dæmi
má nefna að þá fékk Landsbankinn til sín
allt árið 1913 3.805 kr. í danskri, norskri og
sænskri gullmynt, en samtals nam allt inn-
borgað fé í bankann í mynt og seðlum það
ár 25 milljónum króna. Frá 1. janúar til 14.
september 1914 fékk landssjóður svo dæmi
sé tekið aðeins greiddar 10 kr. í gullmynt.
Heildartekjur landssjóðs það ár voru áætlaðar
1,8 milljónir króna. íslandsbanki gat því
hvergi sótt sér viðbótargull yrði gullþurrð í
bankanum. Hinn 30. júní 1914 námu seðlar
íslandsbanka í umferð alls 1,4 milljónum
króna, en gullmyntarforði bankans átti
lögum samkvæmt að vera rúmar 371 þúsund
Á árum styrjaldarinnar skyldu leiðir milli Islendinga og Dana í efnahagsmálum.
Dýrtíðin var mun meiri hér og þrefaldaðist verðlag styrjaldarárin, en tvö-
faldaðist í Danmörku. Mikill viðskiptaafgangur var öll stríðsárin og það var því
ekki fyrr en að ófriðnum loknum sem innflutningur fór að hafa
óhagstæð áhrif á gengi krónunnar.
72 ÞJÓÐMÁL