Þjóðmál - 01.06.2019, Blaðsíða 80

78 ÞJÓÐMÁL Sumar 2019
Þegar kom að síðari heimsstyrjöldinni urðu
þeir að horfast í augu við það að vera taldir
innan styrjaldarsvæðisins. Skammrifi batnandi
samgöngumöguleika við umheiminn fylgdi
brátt böggull stríðsátaka, sem áttu eftir að
kosta marga íslenska sæfarendur lífið.
Íslendingar lýstu yfir ævarandi hlutleysi
(perpetual neutrality), þegar þeir endurheimtu
fullveldi 1918. En sú von, að hlutleysið yrði
þeim vernd í styrjöld, brást skjótt, eftir að
nýr hildarleikur hófst. Á fyrsta vori síðari
heimsstyrjaldarinnar var óttast, að nasistar
mundu hertaka landið. Slíkar ráðagerðir
voru sannanlega uppi. En Bretar urðu fyrri til.
Winston Churchill, þá flotamálaráðherra, gaf
í apríllok 1940, fáum dögum áður en hann
varð forsætisráðherra, þessi fyrirmæli:
„Vegna hinna slæmu frétta frá Færeyjum
um land- og sjóflugvélastöðvar þar, og
vegna þess, að við verðum að gera ráð fyrir,
að Þjóðverjar nái allri Noregsströnd, virðist
óhjákvæmilegt, að við fáum á Íslandi stöðvar
fyrir flugvélar okkar og til að láta skipin við
gæslu á Norðurhöfum fá eldsneyti. Látið
útbúa málið í hendur utanríkisráðuneytinu.
Því fyrr, sem við látum Íslendinga vita, hvers
við þörfnumst, því betra.“
Og hinn 10. maí 1940 gengu breskar hersveitir
á land í Reykjavík. Þar með var hlutleysi
landsins rofið. Íslendingar mótmæltu því
formlega. Þeir höfðu mánuði áður, þegar
Bretar þreifuðu fyrir sér , svarað á þá lund,
að Ísland hvorki vildi né gætt „tekið þátt í
hernaðar legum aðgerðum eða gert banda-
lag við nokkurn hernaðaraðila“. Þegar
herliðið var komið, taldi ríkisstjórnin þó og
landsmenn mestu skipta, að í hlut átti sá
styrjaldaraðilinn, sem þeir fremur kusu, og
tóku breska herliðinu yfirleitt vel.
Ári síðar, eða í júlíbyrjun 1941, tóku Bandaríkin
við vörnum Íslands, samkvæmt samkomulagi
við íslensku ríkisstjórnina. Samkomulagið var
gert að tilhlutan Breta. Þeir höfðu lagt fast að
íslensku ríkisstjórninni að biðja Bandaríkin
um hervernd, því að án formlegrar beiðni
töldu Bandaríkin sig ekki geta sent herlið til
Íslands. Með því að taka hervernd Íslands á
yfirlýstu styrjaldarsvæði að sér í því skyni að
létta undir með Bretum, stigu Bandaríkja-
menn mikilvægt skref í átt til þátttöku í
styrjöldinni. Það, að íslenska ríkisstjórnin
skyldi samþykkja að leita eftir hervernd,
var af sumum talið fela í sér, að Ísland væri
þá horfið frá hlutleysisstefnunni. En því
var eindregið andmælt í umræðum um
samkomulagið á Alþingi. Með því að fela
varnirnar hlutlausu ríki, sem Bandaríkin voru
þá, í stað þess að hafa í landinu styrjaldar aðila,
væri hlutleysinu einmitt síður raskað. Það var
hins vegar smám saman að renna upp fyrir
mörgum, nauðugum viljugum, að í reynd
væru dagar hlutleysisstefnunnar taldir.
Samkomulagið við Bandaríkin um hervernd
Íslands árið 1941 var fyrsta stefnumarkandi
skrefið í utanríkismálum, sem Íslendingar
stigu, eftir að þeir tóku þau mál að fullu
í eigin hendur í apríl 1940. Þegar Ísland
öðlaðist fullveldi 1918 undir konungi
sameiginlegum með Danmörku, hafði m.a.
samist svo um, að Danir færu með utanríkis-
mál Íslands skv. sérstöku umboði. Þá skyldu
gátu Danir ekki rækt eftir hernám Danmerkur
hinn 9. apríl 1940.
Það var ekki umhugsunarlaust sem
Íslendingar gengu til samninga um hersetu
erlends ríkis í landi sínu. Þeim var þeim
mun meira í mun að varðveita fullt frelsi
þjóðarinnar sem skemmra var liðið frá því
að það hafði endurheimst. En svo viðsjár-
verðir sem tímarnir voru, þótti íslenskum
ráðmönnum réttast að fórna minni hags-
munum fyrir meiri; taka á sig það ónæði,
sem dvöl herliðs mundi fylgja, gegn því, að
sjálfstæðið yrði virt og verndað. Sameiningar-
flokkur alþýðu - Sósíalistaflokkurinn, öðru
nafni kommúnistar, óttuðust bandarískt
auðvald, en höfðu jafnframt áhyggjur af
nýbyrjuðum stríðsaðgerðum á austur-
vígstöðvunum gegn Sovétríkjunum. Á Alþingi
sáu þeir þá björtu hlið á samningsgerðinni,
að hún kynni að styrkja aðstöðu bandamanna
til þess að koma Sovétmönnum til hjálpar.
Þeir lögðu fram tillögu um að leitað yrði
tryggingar Sovétríkjanna, Bandaríkjanna