Þjóðmál - 01.06.2019, Page 84

82 ÞJÓÐMÁL Sumar 2019
er hafist hafði síðla árs 1948, til að koma á
norrænu varnarbandalagi. Þegar Norðmenn
fitjuðu upp á því, að Íslendingar tækju þátt í
viðræðunum á lokastigi þeirra, voru Svíar því
mótfallnir, þar sem þeir töldu, að það myndi
leiða til of mikilla umræðna um Norður-
Atlantshafsbandalag. Raunar er ljóst, að slíkt
þröngt bandalag hefði aldrei haft bolmagn
til þess að tryggja hervarnir Íslands og því
verið algjörlega óraunhæf lausn á vanda þess
í öryggismálum. En þarna var um að ræða
hugsanlegt bandalag frændríkja, sem reynt
hefðu að standa utan stríðsátaka, og því
eðlilegt og nauðsynlegt að kanna. hvort þau
kæmust að tækri niðurstöðu.
Tilraun skandinavísku ríkjanna þriggja fór
út um þúfur í janúarlok 1949, einkum vegna
þess, að Norðmenn vildu tryggja fyrirfram, að
vopn fengjust frá Bandaríkjunum og skuld-
binding um, að þau kæmu áður nefndum
ríkjum til hjálpar, ef á þau yrði ráðist. En slík
tengsl við Bandaríkin samræmdust ekki utan-
ríkisstefnu Svíþjóðar. Þar með varð sýnt, að
Norðmenn og Danir yrðu aðilar að stofnun
Atlantshafsbandalagsins. Auðveldaði það
Íslendingum að taka afstöðu til málsins, að
fyrirsjáanlegt var þar samflot með tveimur
öðrum Norðurlöndum.
Sovétstjórnin hafði Varað norsku stjórnina
við að ganga í hið vestræna bandalag. Í
einkasamtali norska utanríkisráðherrans,
Halvard Lange, við Bjarna Benediktsson
þarna í janúarlok kom fram, að Norðmenn
töldu jafnvel hættu á, að hinn voldugi
ná granni í austri með landamæri að Noregi
kynni að láta til skarar skríða gegn
Norðmönnum, áður en tóm gæfist til að
ganga frá stofnun hins vestræna bandalags.
Líður að ákvörðun
Hinn 29. janúar 1949 kom skeyti til íslensku
ríkisstjórnarinnar frá Dean Acheson, utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna, um að ekki væri vilji
til að staðsetja her á Íslandi nema í brýnustu
neyð. Þessi vitneskja varð án efa léttir þeim
ráðamönnum, sem að málinu unnu. Lítið var
þó sagt frá athugun málsins opinberlega að
svo stöddu, enda þótti það enn ekki liggja
nógu ljóst fyrir.
Miklar umræður og illskeyttar deilur héldu
hins vegar áfram um málið í blöðum og á
fundum. Var því m.a. haldið fram af and-
stæðingum hugsanlegrar aðildar, að í slíku
bandalagi með stærri og voldugri þjóðum
mundi íslenskt sjálfstæði verða að engu
- verið væri að selja landið. Ísland væri
að ánetjast hernaðarvél, sem væri með í
undirbúningi hernaðarárás á Sovétríkin, og
mundu Íslendingar þannig berast nauðugir
viljugir með inn í stríðsátök. Enn heyrðust
raddir um hlutleysi. Smám saman kom þó
í ljós, að mikill meirihluti stuðningsmanna
ríkisstjórnarinnar mundi að meginstefnu
til vera hlynntur þátttöku í hinu vestræna
varnarsamstarfi, ef tekið yrði viðunandi tillit
til sérstöðu Íslands.
Málið nálgaðist nú ákvörðunarstig, en
nauðsynlegt var að allar forsendur lægju
sem skýrast fyrir. Utanríkisráðherrann gerði
því tillögu um, að þrír ráðherrar, einn frá
hverjum stjórnarflokki, færu til Washington,
DC., í könnunarferð. Þetta var samþykkt,
og varð förin lykilþáttur í lokaathugun
málsins af hálfu íslensku ríkisstjórnarinnar.
Til fararinnar völdust þeir Bjarni Benediktsson
frá Sjálfstæðisflokknum, Emil Jónsson frá
Alþýðuflokknum og Eysteinn Jónsson frá
Framsóknarflokknum. Áttu þeir viðræður við
fulltrúa Bandaríkjastjórnar dagana 14. - 17.
mars. Mjög ýtarlega var farið yfir hina ýmsu
þætti málsins, og komst íslenski utanríkis-
ráðherrann svo að orði um sig í lokin, að
hann hefði verið einna líkastur spænskum
rannsóknardómara.