Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2014, Qupperneq 96

Múlaþing
þar til hann var dæmdur í útlegð austur á land rúmlega fertugur að aldri. Nánar verður komið
að ástæðum útlegðarinnar og veru Jóns á Austurlandi síðar, en á 33 blaðsíðum tekst Einari
ljómandi vel að varpa ljósi á uppvaxtarár Jóns og hvemig hann með gáfum sínum, athygli
og forvitni sogaði í sig ffóðleik úr ýmsum áttum þrátt fyrir erfiðar aðstæður.
I næsta kafla eru fjórar greinar sem allar fjalla á einn eða annan hátt um álfatrú Islendinga á
tímum Jóns lærða. Auk rússneska fræðimannsins Leonid Korablev sem skrifar um kynningu á
Jóni lærða í Rússlandi og Áma Bergmanns sem fjallar um rit um Jón lærða og hugmyndir Rússa
um ísland er ágæt grein eftir Helga Hallgrímsson um Álfarit Jóns lærða. Þar fjallar Helgi á
vandaðan hátt um þann kafla í riti Jóns, Tíðfordríf, sem ber titilinn „Álfheimar eður undirheimar1'
og er í bókinni í beinu framhaldi af grein Helga. Þar er á ferðinni fróðlegasta lesning um álfa
og huldufólk og tilurð þess kyns. Brot úr Alfariti Jóns lærða hafa birst í þjóðsagnasöfnum
og vilja margir meina að Jón lærði hafi verið fyrsti þjóðsagnaskrásetjari Islendinga. Ekki
verður lagt mat á það hér en ritið er að mínu mati ein mikilvægasta samtímaheimild um
álfatrú íslendinga á 17. öld.
Hjaltastaðakirkja og Jón lærði er yfirskrift þriðja kaflans. Þar ber hæst ítarlega grein
Hjörleifs Stefánssonar um kirkjur á Hjaltastað í gegnum tíðina. Mjög fróðleg grein sem
höfúndur byggir m.a. á visitasíubókum biskupa. Auk greinar Hjörleifs eru undir þessum
kafla grein eftir Guðmund Rafn Sigurðsson um kirkjugarðinn á Hjaltastað og tvær greinar
um afdrif Maríulíkneskis og afdrif kirkjuskreytinga Jóns lærða eftir Lilju Ámadóttur og
Hjörleif Guttormsson.
Hjörleifúr Guttormsson á einnig tvær greinar í næsta hluta bókarinnar sem fjallar um
hvalveiðar baska og málþing sem haldin hafa verið um Jón lærða. Báðar mjög vandaðar
og fróðlegar, en dálítið þungar aflestrar á köflum. Ásdís Thoroddsen á þriðju greinina
sem nefnist „Á eintali við Jón lærða“. Þar fléttar höfúndur eigin skrif saman við erindi úr
Fjölmóð'x. Það er listilega vel gert þannig að úr verður skemmtileg og lifandi frásögn um
leið og skilningur lesandans, bæði á kvæði Jóns og hans sjónarhom á Spánverjavígin eykst
til muna. Spánverjavígin vom mikill örlagavaldur í lífí Jóns, en fertugur að aldri kemst hann
upp á kant við yfirvöld, þvældist um tíma um Vesturland þar til hann er að lokum dæmdur
í útlegð til Austurlands m.a. vegna stuðnings við basknesku hvalfangarana. Á sama tíma og
fom kunnátta Jóns var íslenskum höfðingjum mörgum þymir í augum þá vakti hún um leið
eftirtekt þeirra mektarmanna sem aðhylltust fommenntastefnuna sem borist hafði sunnan úr
Evrópu. Slikir menn leituðu gjarnan til Jóns þrátt fyrir orðsporið og margir þeirra gerðust
stuðningsmenn hans og velgjörðarmenn.
Jón lærði í skáldskap og þjóðsögum er yfirskrift næsta hluta bókarinnar. Þar er byrjað
á því að fjalla um Ijóðasmiðinn Jón lærða. í formála að þeim kafla fer ritstjóri yfir helstu
útgáfur á kveðskap Jóns og þar á eftir eru birt brot úr nokkrum af hans helstu kvæðum, s.s.
Armannsrímum, Tíðfordríf og Fjandafœlu eða Snjájjallavísum hinum fyrri sem er fyrsta
varðveitta og tímasetta kvæði Jóns frá 1611. Á sama hátt er birt brot af þj óðsögum frá Jóni
lærða og munnmæli um hann. Jón var öðmm ötulli að skrásetja hverskyns þjóðfræðaefni og
tjallaði m.a. um fornan átrúnað og sagnaminni í skrifum sínum. Margt af því efni rataði inn
í þjóðsagnasöfn á síðari hluta 19. aldar og allt til okkar daga. Þær þjóðsögur úr safni Jóns
sem birtar em í bókinni era sumar að birtast í fyrsta sinn á prenti. Má þar nefna frásögn um
búsetu Jóns á Krossnesi og vopnfirsk þjóðsaga um dvöl Jóns í Bjamarey.
94