Iðjuþjálfinn - 2021, Blaðsíða 20

1. tölublað 202120
því að gera okkur kleift að útbúa tilgátur eða eyðileggjandi
með því að ramma inn rangar fullyrðingar á þann hátt að þær
virðist sannar (Patten, 2015). Sífellt fleiri ritrýndar greinar skora
á ráðandi ofurtrú á verkun og réttmæti geðlyfja, hvort heldur
sem litið er til megindlegra rannsókna eða eigindlegra gagna
frá einstaklingum með persónulega reynslu af notkun geðlyfja
(Cipriani o.fl., 2016; Le Noury o.fl., 2015; Tyrer og Kendall, 2009;
Wunderink o.fl., 2014). Höfundur þessarar greinar vill ítreka að
hér er engan veginn verið að gera lítið úr þjáningunni sem fólk
upplifir né heldur að einhverjum einstaklingum geti hentað að
taka lyf, í mismiklu magni og í mislangan tíma. Geðlyf geta verið
einn af mörgum valmöguleikum sem standa fólki til boða, en
þá þurfa ýmsir kostir að vera boðnir og upplýst samþykki og
upplýsingagjöf til staðar.
Upplýst samþykki, aukaverkanir
og óafturkræfur skaði
Upplýst samþykki í geðheilbrigðisþjónustu ætti að fylgja
sömu grundvallarreglum og upplýsingagjöf tengd annarri
heilbrigðisþjónustu. Fagfólkinu ber að veita allar nauðsynlegar
upplýsingar svo að einstaklingurinn geti sjálfur tekið upplýsta
ákvörðun um næstu skref og valið milli ólíkra aðferða. Þessi
skýlausa krafa gerir það að verkum að fagfólk þarf að sleppa
tökum á lífi einstaklingsins og leggja forræðishyggju á hilluna.
Fagfólki ber að upplýsa viðkomandi um alla mögulega
fylgikvilla meðferðarinnar og viðurkenna að henni geti fylgt
hætta. Upplýst samþykki í geðheilbrigðismálum varðar
siðferði fagfólks rétt eins og í annarri meðferð (Blease o.fl.,
2016). Upplýsingarnar sem fagaðilum ber að veita eru meðal
annars um þróun lyfsins, verkan þess, algengar aukaverkanir
og alvarleg atvik sem gætu komið upp við notkun lyfsins
(Kavanagh o.fl., 2017). Einstaklingar bregðast á afar ólíkan
hátt við geðlyfjum og þola þau misvel, áhrif lyfjanna geta
breyst ef fleiri en eitt lyf er tekið í einu og alvarlegustu
áhrif geðlyfjanotkunar geta skilið einstaklinginn eftir með
óafturkræfa skerðingu eða jafnvel dregið viðkomandi til
dauða (Gardner, 2014). Kerfisbundin greining á rúmlega 400
ritrýndum fræðigreinum leiddi í ljós að einstaklingar sem höfðu
uppfyllt greiningarskilmála fyrir einhvers konar „geðsjúkdóm“
höfðu umtalsvert skemmri lífslíkur en jafnaldrar þeirra. Ekki er
vitað af hverju þetta stafar en reikna má með að einstaklingur
með greiningu á „geðsjúkdómi“ lifi 10-20 árum skemur en
ella (Chesney o.fl., 2014). Greinarhöfundur veltir fyrir sér hvort
ráðandi starfshættir og notkun geðlyfja eigi þátt í þessum
skertu lífslíkum og hvort við sem samfélag séum sátt við að
taka þá áhættu, ef svo er.
Til að veita upplýst samþykki varðandi geðlyfjanotkun þarf
að vera búið að ræða við hvaða einkennum lyfið kann að
vera hjálplegt, hvernig það virkar, hvernig ætti að taka það
og algengar aukaverkanir lyfsins (Kavanagh o.fl., 2017).
Eigindleg rannsókn Morrison o.fl. (2015) dró fram raunveruleika
einstaklinga sem höfðu kosið að lifa með aukaverkunum af
geðlyfjanotkun sinni. Algengast var að einstaklingarnir fyndu
fyrir doða og liði eins og uppvakningum. Önnur dæmi um
aukaverkanir þátttakendanna voru meðal annars ósjálfráðar
hreyfingar, eirðarleysi, munnþurrkur, aukin líkamsþyngd, óskýr
sjón, erfiðleikar með einbeitingu, læstur kjálki, stífleiki í vöðvum,
ógleði, hægðatregða, minnistruflanir, getuleysi og málmbragð
í munni. Hver og einn þátttakandi í rannsókninni fann fyrir
að meðaltali um sex til sjö aukaverkunum sem gjarnan voru
umtalsverðar og höfðu truflandi áhrif á líf þeirra. Algengasta
bjargráð einstaklinganna til að takast á við aukaverkanir
lyfjanna var að breyta lyfjaskammtinum, nota önnur lyf til að
meðhöndla aukaverkanirnar og dreifa huganum með ýmiss
konar slökunaraðferðum.
Fylgifiskar geðlyfjanotkunar geta jafnvel verið til staðar löngu
eftir að lyfjanotkuninni lýkur. Ný sjúkdómsgreining hefur litið
dagsins ljós og felur í sér kyndeyfð af völdum þunglyndislyfja
sem varir þrátt fyrir að geðlyfjanotkun sé hætt (e. post-SSRI
sexual dysfunction). Slík tilfelli voru til að mynda rannsökuð í 37
löndum og áttu þau sameiginleg einkenni um kynfæradoða,
veikar fullnægingar, skort á kynhvöt og getuleysi. Einkennin
setja aukið álag á ástarsambönd einstaklinganna og minnka
lífsgæði (Healy o.fl., 2018). Vel þekkt er að langtímanotkun
geðrofslyfja getur orsakað alvarlegan og stundum óaftur-
kræfan taugasjúkdóm (e. tardive dyskinesia) sem felst í
ósjálfráðum taugakippum um líkamann allan (Lanning o.fl.,
2016). Svo virðist sem langvarandi notkun þunglyndislyfja
geti í raun ýtt undir og viðhaldið þunglyndi hjá sumum
einstaklingum (e. tardive dysphoria), þvert á tilgang lyfsins.
Þessi óheppilegu áhrif þunglyndislyfjanna geta aukið upplifun
einstaklingsins af þunglyndi, varað þrátt fyrir að viðkomandi
hætti að taka geðlyfin og eru mögulega óafturkræfur skaði
(El-Mallakh o.fl., 2011).