Bændablaðið - 21.07.2022, Blaðsíða 14

14 Bændablaðið | Fimmtudagur 21. júlí 2022
FRÉTTIR
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Rannsóknir á burnirót:
Ein merkasta lækningajurt landsins
– Markmið að gera ræktun burnirótar að raunhæfri aukabúgrein fyrir bændur
Þóra Ellen Þórhallsdóttir,
prófessor í grasafræði við Háskóla
Íslands, leiðir teymi sem fékk
styrk úr Tækniþróunarsjóði
RANNÍS til rannsókna á burnirót
og möguleikum til ræktunar á
henni hér á landi. Burnirót er
víða komin á válista yfir plöntur
í útrýmingarhættu vegna ásóknar
í hana sem náttúrulyfs.
Þóra segir að rannsóknin
kallist Val og ræktun burnirótar
sem hágæðavöru á markaði. „Í
verkefninu stendur til að bera saman
ólíka stofna burnirótar á Íslandi og er
þá meðal annars horft til vistfræði,
efnaframleiðslu, erfðafjölbreytni
og skyldleika. Plöntur verða settar
í tilraunaræktun í tvö ár til að bera
saman vaxtarhraða og eiginleika
ólíkra stofna og hvernig best er að
fjölga plöntum í ræktun.“
Lokamarkmið verkefnisins er
að gera ræktun og sölu burnirótar
að raunhæfri aukabúgrein fyrir
íslenska bændur sem geti leitt til
þess að ný og verðmæt afurð komi
á markaði sem íslensk fyrirtæki
á snyrtivöru-, náttúrulyfja- og
fæðubótarefnamarkaði geti nýtt sér.
Einkynja arðstöngull
Burnirót, burn eða blóðrót óx eða
var ræktuð á þökum torfbæja hér á
landi og notuð til lækninga. Það er
einnig gömul trú að plantan komi í
veg fyrir bruna.
Rhodiola rosea, eins og plantan
kallast á latínu, er fjölær jurt af
helluhnoðraætt sem myndar þúfur
og vex á norðurslóðum og til fjalla.
Að sögn Þóru Ellenar vex
burnirót innan landamæra 29
þjóðríkja á norðurhveli jarðar og í
nánast þeim öllum hefur hún verið
notuð til hefðbundinna lækninga.
Notkun hennar er þekkt frá 1. öld
eftir Krist. Í dag er hún notuð í
húð- og hárvörur og plantan er
markaðssett sem fæðubótarefni og
jurtalyf af yfir 40 fyrirtækjum á
alþjóðamarkaði en í aðeins örfáum
tilfellum er framleiðslan studd
birtum vísindarannsóknum.
Á vef Náttúrufræðistofnunar
segir að burnirót sé meðalhá planta,
10 til 30 sentímetrar með mörg
og þykk blöð upp eftir stilknum.
Blómin mörg saman á stöngulenda
og blómgast í júní. Upp af gildum
jarðstöngli vaxa hliðarstönglar sem
eru 2 til 6 millimetrar að gildleika
og þéttsetnir tungulaga blöðum.
Blómin mörg saman í greinóttum
skúf eða hálfsveip á stöngulendum,
einkynja í sérbýli. Karlblómin eru
gul en kvenblómin rauðleit.
„Þarna er burnirótin í litlum
hópi plantna en af um það
bil 450 tegundum íslenskra
blómplantna eru aðeins tíu með
aðskilin kyn. Þá eru burnirótin
og ættingjar hennar flagahnoðri,
helluhnoðri og skriðuhnoðri einu
innlendu plönturnar sem teljast til
þykkblöðunga,“ segir Þóra Ellen.
Vex helst í þurrum sendnum
jarðvegi, allt frá láglendi og upp í
1000 metra hæð hér á landi. Burnirót
á Íslandi vex þar sem hún fær frið
fyrir beit og því aðallega í klettum
og gljúfrum.
Burnirót hefur einnig gengið undir
nöfnunum greiðurót, höfuðrót, svæfla
og munnsviðarót og vísa þessi nöfn í
eiginleika jurtarinnar við notkun. Því
var trúað að hún yki hárvöxt en til
þess þurfti að bera burnirótarte í hár
kvölds og morgna í nokkurn tíma. Að
auki var holdsveikum ráðlagt á sínum
tíma að nota burnirót sér til lækninga.
Þóra Ellen segir að hún hafi sér til
skemmtunar verið að reyna að rekja
orðsifjar burnirótar. „Svo virðist sem
burn eigi sér ekki neina samsvörun í
skyldum málum og uppruni heitisins
með öllu óljós. Í skandinavísku
málunum er plantan kennd við rós,
rósarót.“
Algengari fyrr á tímum
Þóra Ellen segir að burnirót hafi
áreiðanlega vaxið víðar hér á landi
áður fyrr. „Plantan er mjög eftirsótt
beitarjurt og hverfur þar sem
sauðfjárbeit er stöðug. Hún er líka ein
allra verðmætasta lækningaplantan í
íslensku flórunni.
Ég held að burnirót hafi eitthvað
verið safnað hér á landi síðastliðinn
áratug og hún virðist vera horfin á
einum stað á miðhálendinu og ég tel
líklegra að það sé vegna söfnunar.
Burnirót er algjörlega horfin í
Þúfuveri á innan við áratug og þess
vegna finnst mér miklu líklegra að
hún hafi verið grafin upp frekar en
ofanjarðarhlutarnir bitnir. Ég hef séð
hóp af fólki þarna með stóra poka
að tína fjallagrös. Í nokkur ár voru
seld íslensk burnirótarhylki en ég
hef ekki séð þau á markaði nýlega.“
Samkvæmt því sem segir á vef
Háskóla Íslands um rannsóknina
fellur hún vel að Heimsmarkmiðum
Sameinuðu þjóðanna, ekki síst því
sem víkur að hnignun líffræðilegar
fjölbreytni og að tryggja sjálfbæra
nýtingu vistkerfa.
Rannsóknin er líka einstaklega
hagnýt og segir Þóra að árlegt
markaðsvirði afurða burnirótar
hafi verið metið yfir 3,5 milljarða
króna árið 2015 og að eftirspurn
vaxi stöðugt og um 8% á ári.
„Vegna þessa hefur ofnýting
leitt til hnignunar burnirótarstofna,“
VINNUFATNAÐUR
Úrval af vinnu- og regnfatnaði, stígvélum og
öryggisskóm. Hafðu samband og kynntu þér
vöruúrvalið og þjónustuna!
isfell.is • sími 5200 500 Þekking og þjónusta
Þóra Ellen Þórhallsdóttir, prófessor í grasafræði við Háskóla Íslands. Mynd / ÞEÞ
Undir Arnarfelli.
Á Sauðlauksdalsfjalli milli Patreksfjarðar og Rauðasands.