Fréttablaðið - 12.11.2022, Blaðsíða 102

Að einu leyti eru hvort
tveggja bók og sýning
ófullnægjandi, þar sem
þau segja ekki allan
sannleik um umfang
strangflatalistarinnar á
Íslandi.
Aðalsteinn Ingólfsson
MYNDLIST
Geómetría
Gerðarsafn
Listamenn: Ásgerður Búadóttir,
Ásmundur Sveinsson, Benedikt
Gunnarsson, Eiríkur Smith,
Eyborg Guðmundsdóttir,
Gerður Helgadóttir, Guðmunda
Andrésdóttir, Guðmundur
Benediktsson, Hafsteinn
Austmann, Hjörleifur Sigurðsson,
Hörður Ágústsson, Karl Kvaran,
Kjartan Guðjónsson, Kristín
Jónsdóttir frá Munkaþverá,
Málfríður Konráðsdóttir, Nína
Tryggvadóttir, Skarphéðinn
Haraldsson, Svavar Guðnason,
Sverrir Haraldsson, Vala Enard
Hafstað, Valtýr Pétursson og
Þorvaldur Skúlason
Sýningarstjórar: Brynja
Sveinsdóttir og Cecilie Gaihede
Aðalsteinn Ingólfsson
Tímabil strangflatalistar var merki-
legt millibilsástand í íslenskri
myndlist á 20. öld. Í fyrsta sinn í
sögunni lögðu íslenskir myndlistar-
menn til hliðar menningarpólit-
íska f lokkadrætti og sameinuðust
undir merkjum sömu myndlistar-
stefnu. Í framhaldinu vakti hópur
listamanna í fyrsta sinn athygli á
íslenskri myndlist utanlands og
var mærður af erlendum gagnrýn-
endum sem jafnoki skoðanabræðra
sinna á Norðurlöndum. Þar með var
íslensk listamannastétt fyrsta sinni
orðin gjaldgeng á alþjóðlegum
myndlistarvettvangi.
Það er rétt að hafa í huga að hvort
tveggja, frumútgáfa strangf lata-
listarinnar, hollenska hreinstefnan
(De Stijl) og síðari afbrigði hennar,
sem skaut rótum í París á fimmta
áratugnum, studdust uppruna-
lega við ákveðna hugmyndafræði.
Báðar útgáfur stefnunnar voru
andsvör við nýliðnum heimsstyrj-
öldum, uppskriftir að stöðugleika
í kjölfar stríðsóreiðu og hörmunga
og tilraunir til að skapa merkingar-
bæra myndlist þvert á landamæri,
eins konar Esperantó myndlistar.
Á árunum milli stríða vék þessi
„félagslega“ meðvitaða hreinstefna
smám saman fyrir hreinræktaðri
formhyggju (formalisma).
Endanlega úttektin
Það er með ólíkindum hvað það
hefur reynst listfræðingum lands-
ins erfitt að brjóta til mergjar þessa
íslensku útgáfu strangf latalistar,
umfang hennar og eðli. Það reyndi
Ólafur Kvaran einna fyrst með
sýningu sinni og sýningarbækl-
ingi um Septemberhópinn 1990.
Strangf latalistin var aftur til
umfjöllunar á sýningunni Draum-
urinn um hreint form á Listasafni
Íslands árið 1998 og í Íslenskri lista-
Tvívídd, þrívídd
og æðri víddir
Á sýningunni
Geómetríu er
lögð sérstök
áhersla á konur
íslensku strang-
flatalistarinnar,
þar á meðal
Guðmundu
Andrésdóttur
sem var einn
fremsti lista-
maður hreyfing-
arinnar. MYND/
VIGFÚS BIRGISSON
Tímabil strangflatalistar var merkilegt millibilsástand í íslenskri myndlist á 20. öld sem fjallað er um í sýningunni
Geómetríu í Gerðarsafni og í bókinni Abstrakt – Geómetría á Íslandi 1950–1960. MYND/VIGFÚS BIRGISSON
sögu sem út kom árið 2011. Þessa
dagana er íslensk strangflatalist enn
og aftur í sviðsljósinu í Gerðarsafni,
þar sem er haldin viðamikil sýning
er nefnist Geómetría, og Veröld
gefur út álíka viðamikla bók upp á
266 síður.
Bókin er ein sú glæsilegasta sem
gefin hefur verið út um þetta mynd-
listarfyrirbæri: í henni er fjöldi
stórra litmynda af helstu verkum
listamanna. Að vísu má setja fyrir-
vara við birtingu nokkurra verka
eftir Nínu Tryggvadóttur, Gerði
Helgadóttur og Ásgerði Búadóttur
í þessu samhengi, þau verk virðast
ýmist vera hluti af aðdraganda eða
eftirmála strangflatalistar. Nafna-
skrá hefði einnig verið til bóta. Það
sem veldur manni hins vegar mest-
um vonbrigðum er að texti bókar-
innar bætir nánast engu við það sem
áður kom fram í sýningarskránni
sem fylgdi Draumnum og Íslenskri
listasögu. Í rauninni er meira að
græða á bókinni um Drauminn, til
dæmis er þar með fram fjallað um
áhrif strangf latalistar á grafíska
hönnun og íslenska byggingarlist.
Auk þess sést höfundum nýju bók-
arinnar yfir upplýsingar um nýupp-
götvaða veggmynd Harðar Ágústs-
sonar í strangflatastíl á Siglufirði og
fróðlega frásögn af sendinefnd sem
fór til Parísar um miðjan sjötta ára-
tuginn til að kaupa verk eftir Her-
bin og Vasarely, tvö átrúnaðargoð
strangflatalistamanna. Frásögn af
fyrsta strangflatalistamanni Íslend-
inga, Ingibjörgu Stein Bjarnason
(1901-1977) hefði líka átt erindi inn
í þessa bók.
Trúskiptingar
Enn er ósvarað ýmsum grundvallar-
spurningum sem sækja á þann sem
gaumgæfir íslenska strangflatalist.
Hvernig víkur því við að hópur
ungra myndlistarmanna sem aldrei
hafði séð annað en landslagsmyndir
og húsamyndir, frelsast á nokkrum
mánuðum til myndlistar sem var
á skjön við allt það sem þeir höfðu
lært og upplifað? Og hvers vegna
beindist athygli þeirra að frönsku
strangflatalistinni fremur en frjáls-
legri abstraklist – eða þá verkum
Dubuffets – sem nóg var af í París á
þeim tíma? Skrifuðu þeir heilshugar
upp á hugmyndafræðina sem lá að
baki strangflataverkunum sem þeir
sáu í París? Eða er það kannski rétt
sem manni virðist, að þeir Hörður,
Þorvaldur, Hjörleifur og kannski
Eiríkur Smith, hafi verið þeir einu
þessara listamanna sem litu á
strangflatalistina sem eins konar
gátt að nýjum (andlegum) sannleik,
fremur en einskæra formfræði? Svo
sakna ég þess að sjá hvergi umfjöll-
un um veggmyndagerð þessara
listamanna, sem er merkur kafli í
þróunarsögu strangflatalista, allt
frá því að hreinstefnumenn í Hol-
landi mæltu fyrir um nauðsyn
umhverfismótunar. Vitað er að
þar koma m.a. við sögu listamenn
á borð við Hörð Ágústsson, Sverri
Haraldsson og Valtý Pétursson.
Samt sem áður gefur lesandinn
sér að hér sé komin áreiðanlegasta
heimild til þessa um vöxt og við-
gang íslensku strangflatalistarinn-
ar, a.m.k. málaralistarinnar, sett
saman af þeim sem hafa rannsakað
hana. Bókin tilgreinir alls 22 lista-
menn og hafa tveir bæst við Draum-
inn frá 1998, Valgerður Hafstað og
Skarphéðinn Haraldsson. Senni-
lega er óhætt að líta á fjölda birtra
mynda sem vísbendingu um inn-
byrðis vægi listamannanna í þess-
ari myndlistarsögu, að mati bókar-
höfunda. Niðurstaðan er nokkuð
svo fyrirsjáanleg: atkvæðamestir
eru þeir Karl Kvaran og Þorvaldur,
næst koma Gerður Helgadóttir og
Benedikt Gunnarsson, þar næst
Hörður Ágústsson, Valtýr Péturs-
son og Nína Tryggvadóttir.
Fyllri mynd og glæsilegri
Sýningin er svo annar handleggur.
Í stað þess að fylgja forskrift bókar-
höfunda, sérfræðinganna, draga
sýningarstjórar upp mynd af
strangflatalistinni sem er nokkuð
frábrugðin niðurstöðu bókarinnar.
Í fyrsta lagi er heildarmyndinni
hnikað með því að bæta inn, án
skýringa, listamönnum sem til
þessa hafa ekki opinberlega verið
tengdir við strangf latalist, t .d.
Kristínu Jónsdóttur frá Munka-
þverá, Málfríði Konráðsdóttur
og Eyborgu Guðmundsdóttur. Í
staðinn er slaufað ágætum verkum
Gunnars S. Magnússonar, sem finna
má í bókinni. Síðan fá nokkrir lista-
menn, Hafsteinn Austmann, Sverrir
Haraldsson og Kjartan Guðjóns-
son, minna vægi á sýningunni en
í bókinni, aðeins eitt verk á mann.
Þá eru f leiri verk eftir Guðmundu
Andrésdóttur til sýnis en alla aðra,
sem vekur upp margar spurningar,
einkum þar sem flest þessara verka
eru, satt best að segja, lítilla sæva. Á
sama tíma fækkar verkum máttar-
stólpanna, Karls og Þorvalds. Í
ofanálag líður sýningin fyrir upp-
setningargalla, merkingar á verkum
eru víða í skötulíki og sú ráðstöfun
að koma flestum þrívíddarverkum
fyrir á gólfi, en ekki í augnhæð, er
vægast sagt truflandi.
Að einu leyti eru hvort tveggja
bók og sýning ófullnægjandi, þar
sem þau segja ekki allan sannleik
um umfang strangflatalistarinnar
á Íslandi. Það er deginum ljósara að
hennar gætir á tímabili í verkum
listamanna sem hingað til hafa ekki
verið orðaðir við óhlutbundna list,
t.d. Snorra Arinbjarnar, Sigurðar
Sigurðssonar og Einars G. Bald-
vinssonar, og nokkurra jafnaldra
hinna „viðurkenndu“ strangflata-
listamanna, Bjarna Guðjónssonar,
Bjarna Jónssonar, Drífu Viðar, Jóns
B. Jónassonar, Svölu Þórðardóttur
og Kristínar Þorkelsdóttur. Og fyrst
Eyborg Guðmundsdóttir er hér
verðskuldað sýnd í þessu samhengi,
er engin leið að horfa fram hjá verk-
um Vilhjálms Bergssonar frá sjötta
og sjöunda áratugnum. Sé tekið tillit
til allra þessara listamanna, verður
saga íslenskrar strangf latalistar
bæði fyllri og glæsilegri en áður
hefur verið talið. n
NIÐURSTAÐA: Glæsilegt framtak,
en ófullnægjandi.
ÆVAR Í NEXUS
Við fögnum nýrri bók,
Drengnum með ljáinn,
í Nexus á morgun kl. 14.00.
Upplestur, happdrætti, nammi
og dúndurafsláttur.
Verið öll hjartanlega velkomin.
Bókabúð Forlagsins | Fiskislóð 39 | www.forlagid.is
LANDSINS MESTA ÚRVAL BÓKA
58 Menning 12. nóvember 2022 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐ