Leikhúsmál - 01.12.1995, Blaðsíða 12

LEIKHUSMAL
oft og tíðum virst sem leikarar hafi tilhneig-
ingu til að líta svo á að leikritahöfundar séu
fyrst og fremst hugmyndasmiðir eða frjóir
skipuleggjendur atburðarásar og því sé í raun
nægjanlegt að koma 'hugmyndum' þeirra á
framfæri og megi þá einu gilda hvort það sé
gert með orðalagi leikarans eða persónunnar.
Leikarar eiga það til að leiða hjá sér þá stað-
reynd að góð leikskáld eru ekki síður 'bygg-
ingameistarar' hins talaða orðs og þeir snjöll-
ustu leggja mikið upp úr því að ljá persónum
sínum mismunandi og ólíkt málsnið eftir
persónugerð, greind, húmor, menntun, við-
horfum, þjóðfélagsstöðu, aldri, kyni o.s.frv.
Að læra texta „efnislega“ kemur leikaranum
yfirleitt í koll sjálfum, ekki síst þegar um
bundið mál er að ræða, enda óhægt um vik,
hversu gáfaður sem leikarinn er, að impró-
vísera mikið inn í Shakespeare eða Molíere.
Leikarar og þýðendur lappa upp á
höfundinn
í tilteknum raffíneruðum kómedíum, t.d. í
verkum höfunda eins og Kaufman & Hart
eða Neil Simon, sem byggja mikið á flóknum
orðaleikjum, má engu skeika í þessum efn-
um, þar sem setningabyggingin er eins og
mósaíkverk eða spilaborg; ein flís á röngum
stað og heildarmyndin gengur úr skorðum;
einu spili ofaukið og spilaborgin hrynur;
einu smáorði hnikað til og kómískt tilsvar
fellur dautt. Þegar kemur að persónugerð í
erlendum leikverkum,
sem þýdd hafa verið fyrir
íslenskar uppfærslur, eru
leikararnir ekki nærri
alltaf sökudólgarnir,
heldur öllu oftar fórnar-
lömb, einkanlega í þeim
tilfellum þegar þýðendur
taka af þeim ómakið,
enda eru íslenskir þýð-
endur margir hverjir
ötulir við að ljá persónum
þeirra leikrita sem þeim
er falið að þýða, eina sam-
stæða tegund orðfæris
eða málsniðs: þ.e. málfar
þýðandans. Þess vegna er
varla á bætandi þegar
leikarinn fer að fikta í
textanum og gera hann að
Textakunnátta og
tempó
Leikstjórar sem hyggjast
ljá uppfærslum sínum til-
tekinn stíl með velskipu-
lögðum og nákvæmum tímasetningum,
ákveðnu 'tempói' og hrynjandi, standa sí-
fellt frammi fyrir þeim vanda að leikararnir
taka af þeim völdin og leika á sínu prívat-
tempói eða samkvæmt þeim hraða og takti
sem hentar textakunnáttu þeirra. Þess eru
fjölmörg dæmi að íslenskar uppfærslur á er-
lendum leikhúsverkum taki allt að þrem
stundarfjórðungum lengri tíma í sýningu
hér en tilfellið er meðal annarra þjóða og er
þar ekki eingöngu við þýðendur að sakast,
þótt þeir hafi auðvitað ríka tilhneigingu til
málalenginga, eins og
íslensk tunga býður
raunar uppá, ef ekki er
gætt hófs. Gamanleik-
ir, þ.e. kómedíur
og/eða farsar eiga það
til að falla dauðir og
með meiri skelli í upp-
færslum á íslensku
leiksviði en önnur
verk; ekki vegna þess
að við eigum ekki
nógu góða leikara,
heldur er dánarörsök-
in hið sígilda banamein allrar kómedíu, þ.e.
'seinagangur' og 'tempó-leysi', sem hefur í
för með sér ómarkvissar tímasetningar en
þar með er stoðunum kippt undan einu
helsta grundvallaratriði kómedíunnar.
Gefum nú Barkworth orðið aftur: „Þegar
Noel Coward færði upp sín eigin verk, krafð-
ist hann þess að leikararnir kynnu textann út
í hörgul, strax á fyrstu æfingu, og ekkert
múður. Og seint gleymi ég því sem einn róm-
aðasti leikstjóri sinnar tíðar, Murray
MacDonald, sagði eitt sinn við mig: „Leikarar
sem ekki nenna
að læra heima og
sóa dýrmætum
æfingatíma í að
rifja upp textann
sinn, ganga svo
nærri geðheilsu
minni að ég hef
oft verið kominn
á fremsta hlunn
með að segja
skilið við þetta
starf.“ - (Enda
eru æfingarnar
til þess að æfa
leikritið; ekki til
að læra textann
eða láta hlýða sér
yfir hann.)
Ójafnvœgi í
leikhópnum?
En til að taka af
öll tvímæli:
ástæðan fyrir
því að ég hef
sjálfur trú á að
leikarar eigi að kunna textann utanbókar
áður en æfingar hefjast, hefur ekkert með
það að gera að vilja geðjast leikstjórastétt-
inni, síður en svo. Þú gætir einmitt fengið
bágt fýrir framtakssemina hjá öllu þínu
samstarfsfólki, jafnvel leikstjórunum; kolleg-
Enda eru æfingarnar
til þess að æfa leikritið,
ekki til að læra textann.
arnir gætu orðið þér verulega gramir fýrir að
vera lengra kominn en þeir og skapa þannig
ójafnvægi í leikhópnum. En „ójafnvægi“ af
því tagi hefur þó oft hin heilnæmustu áhrif á
andrúmsloftið, ekki síst þegar lítill tími er til
stefnu, því þitt framtak getur verkað hvetj-
andi á hina, í þá
veruna að fara að
taka til hendi.
Samleikur -
mótleikur
Ég læt þess þó getið
að ég hef verið sak-
aður um það á æf-
ingatímanum að
vera ekki nógu
móttækilegur fýrir
hugmyndum mót-
leikara minna af
þeirri ástæðu einni að ég var búinn að læra
textann minn utanbókar; ég hef verið sakað-
ur um að ég léti mér í léttu rúmi liggja hvað
hinir væru að gera og ég hefði ekki tilfinn-
ingu fyrir þeim blæbrigðum sem þeir væru
einmitt 'í þann veginn' að uppgötva í sam-
bandi við sínar rullur!
Persónulega finnst mér þessu vera þveröf-
ugt farið. Leikari sem ekki kann textann og
vill byrja „frá grunni" eins og margir kjósa
að kalla það, er miklu uppteknari af sjálfum
sér en sá sem kann textann - og því tæpast í
stakk búinn til að veita eftirtekt því sem þú
eða aðrir hafa fýrir stafni, af þeirri einföldu
ástæðu að viðkomandi er annaðhvort með
andlitið á kafi ofan í handritinu sínu eða í
hrókasamræðum við hvíslarann.
Leikari sem ekki hefur tileinkað sér text-
ann eða lært hann utanbókar, „reagerar“
ekki á það, sem aðrir eru að fást við á æfing-
um, einfaldlega vegna þess að hann „getur
það ekki“; á meðan sá sem kann textann hef-
ur allt frá fýrstu æfingastundu getað „fylgst
með mótleikurum sínum“ - „beint orðum
sínum til þeirra“ - „hlustað á þá“ og „reager-
að á þá“... og er jafnvel með fjárans heftið í
höndunum, til þess að vera ekki „félagsskít-
ur“ og forða hinum frá vanmetakennd enda
svo sem í lagi að hafa bókina við höndina
fýrstu æfingastundirnar, meðan verið er að
„koma textanum heim og saman í flutningi“,
eins og nánar verður vikið að síðar.
Sameiginleg reynsla margra þeirra leikara
sem ég hef rætt við er sú að það séu ekki síst
þessi litlu „spontan“ augnablik í samspili
leikaranna, snemma á æfingatímabilinu,
sem gagnast þegar til lengri tíma er litið og
koma persónusköpuninni á rekspöl; en því
aðeins að manni hafi gefist næði frá heila-
brotum um textann til að færa sér í nyt þessa
reynslu og leggja á minnið og tileinka sér
það sem nýtilegast er. “
Það er nöturlegt að þurfa að horfa upp á
gáfaða (og stolta) leikara verja stórum hluta
æfingatímans í að rifja upp texta sem þeir
10