Arkitektúr og skipulag - 01.09.1989, Side 39

sem sagt ekki verið tiltakanlega frábrugðnar öðrum húsum
nema þar sem þær voru reistar af óvenjulega miklum efnum
(enda kallaði séra Valdimar Briem þær pakkhúskirkjur).
Kirkjur voru reistar vegna ákveðinnar starfsemi sem fór fram
í þeim. Sú starfsemi var guðsþjónusta á helgum dögum. Lítið
annað kom til greina. Fjölmennustu athafnir í kirkjum til
sveita nú, jarðarfarir, fóru yfirleitt ekki fram í kirkjum á
nítjándu öld heldur í kirkjugarði, við gröfina. En hvað gerð
kirkjunnar varðar þá voru helgisiðimir ákvarðandi í því efni.
Helgisiðimir vom einfaldir. Presturinn upp við altarið sá um
Steinkirkjan í Odda á
Rangárvöllum er
dœmigerð fjrrir
kirkjubyggingar frá fyrri
hluta aldarinnar.
Uppdrátturinn er með
eigin hendi höfundar,
Guðjóns Samúelssonar,
húsameistara, og er frá
árinu 1922.
framkvæmd þeirra, honum til aðstoðar vom meðhjálpari,
hringjari og forsöngvari. I kór var ekki aðeins presturinn einn
heldur áttu þar sæti allir helstu bændur sóknarinnar (aðeins
karlar). Heiðurssæti áttu meðhjálpari og hreppstjóri (hvor við
sitt hom altarisins) og forsöngvari (við kórstaf). Bændur í kór
sungu sálmana með forsöngvara. Orgel var yfirleitt ekki,
skímarfontur var aðeins í undantekningartilvikum (t.d. á
Hólum) en í hans stað var skímarfat. Hvað sætaskipun í
kirkjunni að öðru leyti varðar þá sátu konur norðanmegin og
einnig í fremstu bekkjum sunnanmegin en karlar í öðmm
sætum. Aftast sátu gestir og umkomulitlir utangarðsmenn.
Þannig endurspeglar kirkja liðinnar aldar á sinn hátt
þjóðfélagsmynd síns tíma.
Það sem gerist þegar líður á tuttugustu öldina er í fyrstu
breyting á gmnnformi kirkjunnar. í ljósi undanfarinna áratuga
var sú breyting til hins verra. Steinkirkjur sem reistar vom
fyrstu áratugi aldarinnar hafa stundum verið nefndar
kreppukirkjur; sr. Sigurður Pálsson vígslubiskup taldi þær
„óhæfar til allrar viðhafnar“. Bæði Rögnvaldur Ólafsson og
Guðjón Samúelsson teikna kirkjur sínar undir áhrifum frá
„Viðmiðuninni frá Eisenach" (Die Eisenacher Regulativ) frá
1861, sem var kirkjubyggingastefna sem hafði mikil áhrif á
byggingar kirkna meðal mótmælenda í Evrópu um langt skeið.
Þar er gert ráð fyrir því að í kirkj um mótmælenda sé presturinn
einn. Söfnuðurinn sitji í kirkjuskipi. I stað bændanna í kór
koma sérstakir kirkjukórar og þegar frá líður eru byggðar fyrir
þá svalir vestan til í kirkjunni.
Söfnuðurinn varð smám saman áhorfandi. Kirkjan varð eins
konar leikhús þar sem fólk kom til að hlusta á prestinn og
kirkjukórinn (nú á tímum á fræga ópemsöngvara líka). Hvergi
er þessi kirkjuskilningur og um leið tilheyrandi arkitektúr
greinilegri en í kirkjum Guðjóns Samúelssonar sem em víða
um land, að ekki sé minnst á Hallgrímskirkju sjálfa.
Vandinn hér á landi er sá að þróun í grundvallarhugsun
kirkjubyggingarinnar undanfama áratugi hefur ekki skilað sér
ARKITEKTÚR OG SKIPULAG
37