Arkitektúr og skipulag - 01.09.1989, Blaðsíða 40

til fulls. Grundvallarhugsun sú sem einkenndi kirkjur á liðinni
öld - og nágrannakirkjur okkar hafa fyrir löngu sagt skilið við
- hefurhaldiðvellihér. Tuttugustualdarkirkjurhérálandieru
í meginatriðum ennþá eins og kirkjur nítjándu aldar að því er
guðfræðilega grundvallarhugsun varðarog um leið grunnform
kirkjuhússins. Hefðin hefur reynst furðusterk. Jafnvel
nútímalegar kirkjur hið ytra endurspegla löngu liðna tíð hið
innra, bæði þjóðfélagsskilning, kirkjuskilning og skilning á
helgisiðum. - Að vísu eru til undantekningar.
Þegar síðari heimsstyrjöldinni lauk varð bvlting í arkitektúr í
Evrópu. I Þýskalandi einu voru reistar um átta þúsund kirkjur
eftir síðari heimsstyrjöldina. A norðurlöndunum var einnig
mikið byggt, í Finnlandi voru t.d. reistar tæplega 180 kirkjur
á sama tíma. Kirkjuarkitektúr fékk sérstöðu í arkitektúr, þar
lögðu snillingamirhöndáplóginn og umræðumarblómstruðu.
En kirkjuarkitektúr kemst lítið úr spomnum án safnaðar-
guðfræði.
Miklar rannsóknir fóm fram á ámnum milli heimsstyrjald-
anna um sögu kirkj ubygginga og um helgisiðafræði. Spurt var
grundvallarspuminga um eðli starfseminnar og um sögulega
þróun kirkjuhússins. Guðfræðileg undirstaða undir
kirkjuarkitektúr samtímans mótast á ýmsum vettvangi undan-
fama áratugi (annað Vatikanþingið 1965 var stefnumarkandi
hjá kaþólikkum; allsherjarþing Alkirkjuráðsins undanfarin ár
og ekki hvað síst svonefnd Límaskýrsla (fjallar um helgihald)
skipta mestu meðal mótmælenda).
Þessar rannsóknir og umræður skiluðu sér í nýjum
kirkjubyggingum á meginlandinu. Aherslan var lögð á góðan
arkitektúr og guðfræðilega stefnumótun. A þeim tíma sem
liðinn er frá síðari heimsstyrjöldinni er það greinilegt að
þróunin hefur tekið á sig ýmsar myndir.
A tímabili snerist áhuginn um stórar kirkjur, oft þrungnar
táknmáli. Þá kom á tímabili áhugi á fjölnotarými, þar sem
kirkjusalurinn gat jafnframt nýst sem salur fyrir margs konar
starfsemi á vegum safnaðarins (fyrr á öldum var kirkjan
fjölnotarými, það er ekki fyrr en á nítjándu öld sem hún fer að
verða „hreinn“ helgidómur). Hringkirkjan átti sinn blómatíma
(sem andsvar við ofrfki langkirkjunnar, basilikustílsins).
Bygging safnaðarheimila varð regla frekar en undantekning
og endurspeglar nýja safnaðarguðfræði og vaxandi umsvif
safnaðarstarfseminnar. Þetta á einnig við hér á landi.
Nú skal vikið að nokkrum atriðum sem skipta meginmáli í
nútímakirkjubyggingum.
A. Það sem hefur einkennt kirkjubyggingar þetta tímabil í
heild er gnindvallarhugtakiðdomus ecclesiaefhús safnaðarins).
í því felst að kirkjan er öðru fremur hús kristins safnaðar.
Hún er sem sagt domus sem skírskotar meira til íbúðarhúss en
til musteris. í því felst ákveðið viðhorf.
B. í annan stað er hugtakið samfélag lykilhugtak. Það er
grundvallarhugtak í safnaðarskilningi Nýja testamentisins og
íkirkjuskilningi frumkirkjunnar. Með þvíer átt við að kirkjan
sé samfélag fólks. Kirkjan hefur áreiðanlega verið allt
annað en samfélag í vitund fólks hér á landi, m.a. af þeim
ástæðum sem nefndar voru í upphafi (heimilisguðrækni, þótt
samfélagi við kirkjudyr og í kirkjuferðum sé ekki gleymt).
Kirkjan hefur þess í stað verið hús sem farið var í á
hátíðastundum, eða á sorgarstundum. Ef hugtakið samfélag
verður stefnumarkandi fyrir guðsþjónustuskilning Islendinga
merkir það róttæka breytingu. Samfélagshugtakið er skv.
athugunum sem gerðar hafa verið á trúarskilningi íslendinga
í algjöru lágmarki, nánast ekki til, þegar spurt er um íslenskt
kirkjulíf.
C. I þriðja lagi miðar nútíma safnaðarguðfræði að því að
efla þátttöku safnaðarins, bjóða afskiptaleysinu byrginn og
búa til virkan söfnuð. Stefnan er tekin frá þátttökuleysi til
virkni.
Það er verkefni og hlutverk arkitektsins að útfæra þessar
hugmyndir og undirstrika þær í arkitektúmum beint og óbeint.
Hann verður að skilja markmið kirkjunnar á yfirstandandi
tíma, hann er að teikna kirkju fyrir framtíðina en ekki fyrir
liðnar kynslóðir, hann verður að vita hvert kirkjan vill stefna.
Arkitektinn verður að skilja kirkjuna innan frá. Það er dálítið
annað en að teikna frystihús. I frystihúsi ræður hagkvæmni-
sjónarmið hvar borð er sett niður. I kirkju hefur staðsetning
borðsins (altaris) táknræna merkingu.
Fyrst er það þó söfnuðurinn sjálfur sem verður að vita hver
séu markmið kirkjunnar. Þar kemur til kasta þess fólks í
sóknamefndum og byggingamefndum sem tekur afdrifaríkar
ákvarðanir. Ætli það sé alltaf nógu vel undirbúið til þess? Hér
á landi skorti tilfinnanlega ráðleggingar kirkjulegra yfirvalda
og faglegt eftirlit með byggingu nýrra kirkna svo og breyting-
um og endurbyggingu.
Samfélagið er ekkert endanlegt markmið safnaðarins. Hann
vill vera skapandi samfélag og spámannleet sem teflir fram
nýjum gildum og býður byrginn ýmsu í samtímanum, svo sem
ney sluhyggju (getur hann þá byggt eins og nýríkur heildsali?),
tómhyggju (hvar er þá gleðin?), einstaklingshyggju (hvemig
býr arkitektinn til andrúmsloft umhyggju og samúðar?).
Söfnuðurinn vill vera á undan í mótun samfélagsins, hann vill
móta umræður og skoðanaskipti um mikilvæg málefni
samfélagsins. Þess vegna verður umhverfið að vera trúverðugt
og í samræmi vð markmið safnaðarins.
Sem sagt: burt frá einhliða sunnudagskirkju, burt frá þeim
falska hátíðleika sem hefur engin tengsl við líf mannsins og
þróunsamfélagsins. Þessístaðskal reisadomus: hús starfandi
safnaðar sem eflir samfélagið og gerir söfnuðinn virkan inn á
viðogútávið. Þetta á arkitektúrinn að undirstrika: forkirkjan
þarf að vera rúmgóð og notaleg, altarið þarf að vera sem næst
fólkinu svo að presturinn geti staðið handan þess og snúið að
fólkinu allan tímann.
Á okkar landi hefur kirkjuarkitektúr verið umdeildur af
ýmsum ástæðum. Það helsta sem finna mætti að honum er
monument-alstfllinn, andrúmsloft nýríkidæmis, samfélagið
er ekki sjáanlegt sem markmið, hvorki beint né óbeint, ekki er
almennt stefnt að því - svo sýnilegt sé - að gera söfnuðinn
virkan, altarið er oftar en ekki á óvissum stað, prédikunarstóllinn
endurspeglar oftar en ekki skilningsleysi arkitektsins á því
hvað prédikun er. Og til hvers er grindverk (gráður) kringum
altarið?
Nú er það ekki lengur sveitakirkjan sem er allsráðandi né
heldur sá hugsunarháttur sem henni heyrir til heldur kirkja
þéttbýlisins með safnaðarheimili og góðri aðstöðu til starfa.
Þau störf eiga að miða að uppbyggingu safnaðarins. Á
Prestastefnu 1989 var samþykkt að safnaðaruppbvgging skyldi
vera meginstefna í starfi kirkjunnar fram til aldamóta.
Arkitektúrinn þarf að stefna í sömu átt. ■
38
ARKITEKTÚR OG SKIPULAG