Úrval - 01.06.1963, Qupperneq 119

MÁLSHÆTTIB OG SPAKMÆLI
127
en ekki svartur eða brúnn?
Þarna liggur 150 ára gömul saga
að baki og er ættuð frá þýzka
skáldinu Goethe. Orðatiltæki
þetta breiddist út og varð mjög
vinsælt í mörgum tungumálum
eftir að Goethe sagði frá því i
einu leikrita sinna, að i öllum
köðlum og reipum enska sjó-
hersins væri rauður þráður, sem
sýna skyldi og sanna að spott-
inn tilheyrði hinum konunglega
enska flota.
Svipaða sögu má segja um
orðatiltækið „að þykjast góður
fyrir sinn hatt,“ sem stundum
heyrist og er næsta undarlegt,
því að hvað kemur það höfuð-
fati einhvers við, hvort á hann er
treystandi eða ekki? Þessi tals-
háttur er einnig kominn úr
þýzku, af forn-þýzkum siðvenj-
um, en hjá Germönum var hatt-
urinn í fyrndinni valdatákn.
Það var t. d. áður siður í Þýzka-
landi, að við hjónavígslur af-
henti brúðurin bónda sínum
hatt, sem tákn þess, að hann
hefði nú tekið við völdum. Og
enn hafa Þjóðverjar orðatiltæk-
ið, að konan beri hattinn, sé
hún stórráð i hjónabandinu.
Annað er að fá skömm í hatt-
inn, og þá hefur hlutaðeigandi
vafalaust ekki lengur „verið
maður fyrir sinn hatt.“
Öllum hefur einhvern tíma á
lífsleiðinni verið beðið guðs-
blessunar, þegar við höfum
hnerrað, en engum virðist detta
i hug að biðja hins sama, þegar
lióstað er, þó að það kunni að
vera af miklu alvarlegri orsök-
um. Orðatiltækið „Guð blessi
þig,“ þegar hnerrað er, er einnig
notað viðar en hér og mun eiga
uppruna sinn endur fyrir löngu
i sambandi við skæða farsótt,
líklega svarta dauða, sem hófst
með heiftarlegum hnerra. í þá
tíð trúði fólk þvi, að allt illt,
ekki sízt bráðdrepandi pestir,
kæmi beint frá hinum vonda,
og eina vonin til bata væri að
fela Guði sjúklinginn. Einhvern
tíma hef ég heyrt, að sagt hafi
verið hér á landi við pestar-
hnerra: „Guð blessi þig og
fjandinn missi þig,“ en það
kann að vera óáreiðanleg þjóð-
saga.
Orðatiltækin, sem eru af is-
lenzku bergi brotin, eru ennþá
skemmtilegri umhugsunar. Enn
er það Finnur Jónsson, sem
fræðir okkur í Skirnisgrein frá
1912. Þar kennir margra grasa.
Þegar við erum afkastamikil og
dugleg látum við „hendur
standa fram úr ermum,“ sem er
tæplega nefnandi, þvi hendur
okkar eru alla tið nú til dags
fram úr ermunum. Orðatiltækið
á að stafa frá þeim tímum, er
fyrri kynslóðir áttu við ermar
að stríða, sem náðu langt fram