Helgarpósturinn - 28.11.1980, Blaðsíða 9

9
halrjarpnczti irinn Föstudagur 28. nóvember 1980
Menningarhneyksli
Sumarið 1977 birti ég tvær
blaðagreinar um aðbúnað Þjóð-
minjasafns að menningararf-
leifð þjóðarinnar þar sem ég
vék meðal annars að iskyggi-
legum skemmdum á ýmsum
dýrmætum munum safnsins
sökum slæmra húsakynna og
skorts á réttum tækjabúnaði.
Jafnframt færði ég i tal mikla
vankanta á nýtingu þess þrönga
og i alla staði ófullnægjandi
húsnæðis sem safnið býr við.
Fyrri grein minni svaraði
þjóðminjavörður með skætingi
og lagði mér til annarlegar
kvatir en þeirri seinni lét hann
ósvarað, kannski vegna þess að
ég birti með henni þrjár ljós-
myndir af verðmætum verkum
safnsins sem þá lágu undir
stórskemmdum.
Nú hef ég dvalist erlendis
hálft þriðja ár og þvi ekki fylgst
náið með umræðum hér heima,
en ekki veit ég til að orðið hafi
framhald á skrifum um þreng-
ingarog þarfir Þjóðminjasafns,
þartil nú á dögunum að MagnUs
Kjartansson fyrrverandi rit-
stjóri og alþingismaður stakk
niður sinum hvassa penna i
Morgunblaðinu og rifjaði upp
söguna um lyftu i hús Þjóð-
minjasafns, lyftu sem gert var
ráð fyrir þegar húsið var reist
fyrir 30 árum en er ekki komin
enn. Inni þá sögu fléttast ýmsir
kynlegir þættir sem óþarft er að
rekja hér, en vissulega er guðs-
þakkarvert að þjóðminjavörður
hefur svarað fyrri grein
Magnúsar og að nokkru rakið
hrakfallabálk Þjóðminjasa&is,
ogvarþaðekki vonum fyrr. Fæ
ég ekki betur séð af greinargerð
Þjóðminjavarðar en meðferð
stjórnvalda og þá fyrst og
fremst fjárveitingavaldsins á
safninu jaðri við menningar-
hneyksli, og skal þó ekki gera
lltið úr hógværð og litilþægni
forráðamanna safnsins sem
hafa verið seinþreyttir til van-
ræða og ekki viljað halda vöku
fyrir valdsmönnum með nauði
og nuddi, að minnstakosti ekki
svo alþjóð hefði pata af þvi,
Nú svara þeir þvi sennilega til,
að fjárveitingar til safnsins
séu einkamál alþingis og
safnstjórnar, en ég fellst ekki á
það sjónarmið. Þjóðminjasafnið
var gjöf þjóðarinnar til sjálfrar
sin I tilefni lýðveldisstofnunar
(að visu fyrir frumkvæði al-
þingis) og þvi varðar það hana
alla, hvernig með gjöfina er
farið. Hrakfallasögu þjóðminja-
varðar ætti að réttu lagi að
rekja árlega, til dæmis um hver
áramót, til að árétta með hvaða
hætti hinir kjörnu fulltrúar
þjóðarinnar láta sér sæma að
umgangast dýrustu gjafir
hennar.
Allir sem til þekkja eru sam-
dóma um að hús Þjóðminja-
safns hafi verið reist af miklum
vanefnum og sé hin "mesta
hrákasmið sem hvorki haldi
vatni né vindum, með þeim af-
leiðingum að orðið hafa stór-
felldar og óbætanlegar
skemmdir á dýrgrlpum þjóðar-
innar. Aukþess virðist hönnuður
hússins ekki hafa haft minnsta
grun um, hvernig þjóðminja-
safn er skipulagt eða rekið, þvi
hvergi hefur verið gert ráð fyrir
skrifstofum, vinnustofum eða
geymslum, og salernisaðstaða
er slik að ekki verður betur séð
enbúist hafi verið viö lítilli sem
engri aðsókn að safninu. Og eru
þá ótaldir hinar hrikalegu
tröppur sem ugglaust, fæla bæði
aldraða og fatlaða frá safninu,
svo ekki sé minnst á 30 ára
lyftuleysi að viðbættri algerri
fjarveru hverskyns bekkja og
stóla handa hugsanlegum
gestum safnsins. Viðhalds- og
viðgerðarkostnaður á húsinu er
orðinn himinhár og fer sist af
öllu lækkandi, samanber til
dæmis það að nú eru allar
frárennslislagnir undir gólfum
hússins ónýtar, ,,og þarf oft á
ári að fá hreinsunarmenn til að
taka úr stiflur”, segir þjóð-
minjavörður. Það er þvi löngu
orðiö timabært aö ráöamenn
opinberra fjármála bæti fyrir
skammsýni og amlóðahátt for-
vera sinna með þvl að veita nú
þegar riflegt fjármagn til
nýrrar byggingar Þjóðminja-
safns sem fullnægi þeim kröfum
sem gerðar eru til slikra
stofnana hjá siðmenntuðum
þjóðum. Húsið á horni Hring-
brautar og Suðurgötu mun
aldrei fullnægja þeim kröfum,
sem jafnvel þótt varið verði
hundruðum milljóna króna til
að lappa uppá það, en það mun
hinsvegar örugglega halda
áfram að valda óbætanlegum
skemmdum á fornminjum
þjóðarinnar.
Það er hvorki stráksskapur né
draumórahneigð sem rekur mig
til að bera fram svo óraunsæja
tillögu, heldur einvörðungu ör-
vænting um örlög þeirra minja
sem enn er hægt að bjarga frá
skemmdum eða tortimingu,
Þegar menn virða fyrir sér
hvernig komið er fyrir ómetan-
legum dýrgripum einsog Val-
þjófstaðahuröinni eða altaris-
fyrirbrikinni úr Grundarkirkju,
þá hljóta þeir að vera til þess
búnir aö ,,fórna” fjársjóðum,
sem mölur og ryð ásamt verð-
bólgu eyða, til að bjarga og -
varðveita fjársjóði, sem mega
undir engum kringumstæðum
glatast og verða þeim mun dýr-
mætari sem lengra líður.
,,Það er dýrt að vera
fátækur,” var einhverntima
sagt. „Það er dýrt að vera
skammsýnn,” segir Magnús
Kjartansson. Báðir eiga þessir
orðskviðir vel við Islendinga.
Það hefur orðið okkur harla
dýrt að vera svo fátækir ! and-
anum, að við iétum hverskyns
hégóma sitja í fyrirrúmi fyrir
sigildum verðmætum, reistum
bankahús og bióhallir,
verslunarmiöstöðvar og glaum-
hallir, en létum það biða betri
tima að búa sameiginlegum og
varanlegum fjársjóðum þjóðar-
innaröruggt athvarf, samanber
Útvarpshús, Listasafn Þjóðar-
bókhlöðu, Borgarleikhús og
Þjóðminjasafn. Sú andans
fátækt er náfrænka skamm-
sýnarinnar sem telur sér trú um
að tjaslið sé hagkvæmara en
vönduö vinnubrögð á þeirri for-
sendu að græddur sé geymdur
eyrir, sem er vitaskuld fjar-
stæða í verðbólguþjóðfélagi og
meira en vafasöm kenning i
menningarefnum.
Nágrannaþjóðirnar i Evrópu
lita þessa hluti öðrum augum en
við, og verða mér Finnar jafnan
hugstæir fyrir stórhug sinn og
samheldni viö að reisa menn-
ingu sinni varanlega minnis-
varöa, sem sameina notagildi
og listræna verðleika. Jafnve!
næstu nágrannar okkar, Færey-
ingar, sem mörlandinn þóttist
til skamms tima geta litið niður
til, hafa til að bera miklu meiri
stórhug og sjálfsvirðingu en við
Islendingar. A þaó við öll svið
menningarinnar, en ég tilfæri
hér orð þjóðminjavaröar i
Morgunblaðinu 13. nóvember:
„Ég var nýlega staddur
i Færeyjum á fundi safnmanna.
Við Islendingarnir þar
kipptumst við er við heyrðum,
að Forngripasafn Færeyja fær 2
milljónir færeyskra króna nú i
ár, sem er nánast sama upphæð
og Þjóðminjasafn íslands hefur,
þegar fjárveiting Ornefnastofn-
unar er dregin frá. Þetta er i
rauninni stdrfuröulegt, þar sem
Island er margfalt stærra land
og menningarminjar hér
mörgum sinnum fleiri og fjöl-
breyttari en þar. Færeyingum
hefur lika tekist að gera marga
hluti stórvel i minjavernd og
rannsóknum, enda hafa þeir á
að skipa miklu starfsliði við
safn sitt, mun fjölmennara en
Þjóðminjasafnið hefur fengiö.”
Sá hugsunarháttur baslald-
anna I Islenskri sögu, að
menningarverðmæti verði ekki
látin I askana og skuli þvi ævin-
lega mæta afgangi, lifir enn
góðu lifi meðal hinna nýriku
Isiendinga og veldur þvi meðal
annars að hugsjón kotungsins i
menningarefnum er hér miklu
fyrirferðarmeiri en fram kemur
i skálaræðum landsfeðranna á
tyllidögum
Heimir Pálsson — Hraf n Gunnlaugsson — Jónas Jónasson — Magnea J. Matthias-
dóttir—Páll Heiðar Jónsson— Sigurður A. Magnússon —Þráinn Bertelsson
Hringborðid
I dag skrifar Sigurður A. Magnússon
Hvernig heimþráin hagar sér
/ B
9^ p Steinar Sigurjónsson skrifar:

Kæri John, ég skrifa nú enn um
þá þyrstu heimþrá sem ég var
farinn að finna til á skipinu mikla,
og um þig, án þess að láta þig sjá
hvað ég hef eftir þér. En þar sem
ég er ófeiminn við pappirinn er ég
feginn þvi að geta spjallað við þig
á ný, að ég þarf ekki að roðna eða
tafsa í orðum.
En ég man hve vel þér fór
hæðnin þegar þú fórst að minnast
á vikinga vegna min. Var það
kannski fyrir það að þú hafðir
kynnst irskri sögu, englendingur-
inn og séð hvernig islendingar
höguðu sér á lrlandi til forna? Já,
það hlýtur að vera. Ég man hve
glottið sat fast á andliti þinu
þarna sem við sátum uppá báta-
þilfari einhvern þann dajfinn sem
skipið var að sigla um Indlands-
haf með ströndum Kerala.
Hvaða leyfi ætti maður að hafa
til að sjá ekki hversu gott efni var
i vikingnum, sagðirðu John, og
glottir viö mér. Irar ættu að hafa
meir i sér af blóði hans. Þá væri
ekki allt við þessa fjandans
dröbbun hjá þeim i dag.
Ekki blóði John. Ég held ekki
að það ætti að skipta máli.
Það er að minnsta kosti nógu
fúlt i þeim.
Einhverjir hafa vist sagt að það
besta i bretum sé frá keltunum
komið, og þeirra á meðal Renan,
Arnold og Emerson. Og það er
þetta sem þú ert að minnast þeg-
ar þú lætur þér til hugar koma að
i mér sé einhver vlkingmvað ég
er frá Islandi, eða hvað? En ég
trúi ekki á blóðið. Nei John. Jafn-
vel þótt harkan og þau leiðindi
sem fylgdu veraldarlegu vafstri
vfklnga hafi vart verið þolandi
varð ekki hjá henni komist.
Þjóðirnar hrærast eiliflega sam-
an, og ef þær gerðu það ekki
mundu þær lognast inn i velgjuna
og blundinn. Og ef keltar höfðu til
að bera meiri töfra i ljóðagerð og
tónlist er það ekki neitt sem stað-
ist gat nema viö vissar aðstæður
og á vissum stöðum. Ef vikingar
mundu ekki hafa komið með
hörku I brúnum, þessir þursar,
mundi yndi keltanna kannski
hafa orðið fátæklegra fyrir
bragðið og engum orðið til hugg-
unar nema saklausum fávitum
auðnarlegra sveita og fávisra
þorpa.
Þú sérð John, að ég trúi ekki á
blóðið, og jafnvel þótt mér sé sagt
að mongólsku villimennirnir sem
komu með Atla og Khan hafi
verið hrálega klúrir þá segi ég
bara, Nema hvað!
Villimennskan er engu siður
virk en menningin, á sama hátt
og að gott er nokkuð svipað
vondu, John, enda getur gott ekki
af þeirri ástúð verið sem það fær
einatt hjá þvi andskotalegasta
sem leitað verður uppi.
Nei John, vertu ekki að tala á
röngum stöðum, þú ert of rugl-
aður af menningu til að skilja
þetta.Þú mátt gjarnan skilja allt
betur en ég — nema þetta: ég er
þó ekki orðinn það spilltur.
Margir hljóta að hafa hugsað
um örlög Evrópu, margir örvænt.
Vivikananda sagði að hernaðar-
hvöt evrópa ætti dýpstar rætur i
rússum, þaðan ætti hernaðurinn
eftir að ryðja sér yfir álfuna, og
hann sagði það strax i byrjun
aldarinnar. En ef svo er á lika svo
að vera.
Ekki býst ég við að indverjar
séu nokkru betri fyrir hinn eilifa
frið sinn, eða hvað? Hver er kom-
inn til að leggja blessun fyrir
friðsælt fólk fyrir það eitt að það
vill ekki standa i ströngu og þar
fyrir hrindir aldrei af stað harm-
leikjum meðal þjóðanna? Ef
einhver svarar þvi hvað góðleiki
sé, og ef hann segir að gæskan sé
góð, við hvað á hann? Eitthvað úr
sinnieigin reynslu? eða mannsins
yfirleitt? En þá er aðeins miðað
við eitthvað sem mennskt er?
En segðu mér, hver er kominn
til að segja hvað manninum er
fyrir góðu eða hvaö sé gæska fyrir
hann? I þessu felst aðeins
mennskt viðhorf, og það fer al-
gerlega eftir þvi i hvaða skapi
hann er og á hvaða hátt hann er
mennskur, þessi maöur sem
skoðar lifið. Það er bara um að
ræða viöhorf mannsins sem veit
aldrei hvaðhann vill og fær aldrei
það sem hann vill, þar sem hon-
um er aldrei sjálfrátt.
Æ, hvar á þá maðurinn að búa
sér skjól? spyr ég, og hvað ber
honum að gera?
Vikingurinn var durgur, og það
er hið eina sem þið dáið hann
fyrir, úrkynjaðar menningarrol-
urnar, þvi þið dáið hann fyrir það
i honum sem ekki aðeins þorði að
vera þurs með sleggju, heldur
varð að vera það. Ef hann hefði
ekki verið slikur þurs mundi
ykkur bjóða við hugsuninni um
hann, I staö þess að þið öfundið
hann sársaukafullri öfund, svo
rugiaðir eruð þið, og lángar heim
— til hans!
En nú hugsið þið englendingar,
eins og aðrir evrópskir borgarar,
um lina og fina menn — þegar þið
látið ykkur ekki dreyma til vik-
inga — menn finna tilfinninga og
háskrúfaðrar smekkvisi, o svei
þvi! En segðu mér bara, hvað er
það betra hjá ykkur meginlands-
skáldunum með allan ykkar
avantgardisma, sem er ekkert
nema málfræðileg snurfusun og i
andlegum skilnlngi lángt innan
þeirra marka þar sem sköpun
skal verða að hefjast?
Nei, ég læí þig ekki svara kæri
John! Það eru nógu margir af
þessum m en n i n g a r 1 e g u
mannæstum á börum ykkar, svo
ég læt mig heldur tala, þótt ég
finni á mér hve frumstæður ég er
þegar ég tala við mann eins og
þig, Kæri John, og er hreykinn af.
Já, ég fagna þvi' að ég skuli vera
frumstæður, að jöfnu við það
hversu mér væmir við menningu
ykkar mið-evrópumanna — þú
enskur og allt eins þýskur eða
franskur, og kemur út á eitt — þvi
ég óttast ekki eins og þeir sem
falla fyrir menningunni: að ég flý
ekki manninn.
Haltu hvað þú vilt, en ég segi
þér bara: Ef ég væri alinn upp i
menningu Evrópu mundi ég ekki
hafa neittað hugsa um nema kvöl
menningarinnar, og hugsunin um
flóttann frá henni mundi verða
hið eina sem freistaöi min. Allt
færi eftir þvl á hve sársaukafull-
an hátt ég æðraöist þaö að vera
meðal mannanna, ef ég væri svo
lánsamur að hafa þó þetta að tala
um. Annars yrðu verk min eins og
þeirra sem fá einhverja áheyrn
meðal borgaranna i dag (þó ekki
þjóðanna), að þeir drephreinsa
mál þess tómleika sem lifið er
þeim, og þeir pára einatt á blöð,
þvi ekki láta þeir sér segjast,
flýja allt hvað af tekur, brynja
eyrun fyrir glamrinu, og flýja!
Hinn evrópski maður, hinn alli
maður sem um er að ræða i dag,
hann er þessi borgari, maður sem
hefur kvalist af hræðslu sinni við
manninn og viðbjóði sinum á
sjálfum sér, hann er hvorki annar
né meiri en þessi sérstaki maður:
hinn gemsandi api borgarinnar.
En að hugsa sér að það skuli
einmitt vera þessi maður,borgari
miðrar menningarinnar! Ekki
nema það þó!
Sá maður sem almennt er talað
um þegar talað er um skáldann i
dag, hann er maður úr teygileg-
um tfskum borgarinnar, sjúkling-
ur sem forheimskar ekki aðeins
eina og aðra þjóð heldur heilar
álfur. Jafnvel Asia kemst ekki
undan honum.
En svo fremi sem ég dái guð og
svo fremi sem ég dái manninn þá
veit ég að maðurinn skyldi ekki
endilega vera sá maður sem lifir
nú I dag, og hann þarf ekki endi-
lega að vera maður sem er að
dansa siðasta dægurlagið. Þvi
það hlýtur að vera eitthvað i
manninum sem er staöfast og
getur ekki farist. Og i þeirri trú
má ætla að maðurinn verði til á
ný. ósjúkur maður. Hann hreins-
ar sig kannski með styrjöld. En
hann verður að koma, það hlýtur
náttúran að vera sér vitandi um,
eins og hún hefur ávallt haft auga
með þessum asna.
Sá maður skal verða að hrifast,
og hann verður að hefja sig i
,hrifningu. Kannski verður það
maður sem ekki lætur sér til
hugar koma að setja saman bæk-
ur eða búa til eftirmyndir af lifi
sinu. En það sem öllu máli skiptir
er það, að hann má ekki verða svo
tómur við ræktun lifs sins að hann
nætti að vera hugfánginn — þar
með að hann hætti að tala um þá
einu auðlegð sem manninum er
gefin, aö fá hrifist, að vera
innblásinn — eins og hann ætlaði
strax að halda út af sinu eigin
lagi, og þar með gánga kaldur til
verks.
En lifið er ekki hugfángið af
sjálfu sér kemur það til fyrir það
að maðurinn hefur misskilið allt
frá rótum. Ef það er ekki frá sér
oumið af hrifningu er eins gott að
nætta þvi að vera til.