Helgarpósturinn - 28.11.1980, Blaðsíða 14

14
„Heyrðu eigum við ekki bara
að vera kátir og skemmtilegir?”
Þaö er Halldór Halldórsson,
fyrrum prófessor i islenskri mál-
fræði við Háskóla islands, ná
sestur í helgan stein, sem kallar
til min ofan af stigapallinum.
Hann býður mig velkominn,
þegar ég kem upp, og ég sam-
þykki fúslega, að við skulum vera
bæði kátir og skemmtilegir.
,,En ég tek það fram, aö ég tek
enga ábyrgð á þvi sem ég segi.
Það ert þd sem skrifar”, bætir
hann við.
„Viltu annars ekki kaffi? Þaö
er bara að ýta á takkann, en ég á
ekkert meö því nema tvibökur.
Þú vilt þær náttúrlega ekki”. En
ég segist munu þiggja tvibökur og
er varla sestur inn i stofu þegar
hann kemur aftur úr eldhúsinu,
búinn að ýta á takkann, og heldur
áfram.
,,Ég er á móti /öllum vanda-
málum. Þau eru hrútleiöinleg og
meira og minna tilbúin. Og það er
ekki fyrr búiðaðleysa eitt en búið
er að skapa annað. Tökum verö-
bólguna til dæmis. Hún er ekki
einungis islenskt fyrirbrigði.
Stjórnmálamenn um allan heim
Föstudagur 28. nóvember 1980HalQr^rjnn^tl irínn
það lengur, nema kannski min
kynslóð. Þeir sem eru 20 árum
yngri en ég, þeir gera ekki að
gamni sinu. Þetta á kannski ekki
við um alla en mér finnst þetta
vera eitthvað i þessa veru”.
1 þessum töluðum orðum
bregður Halldór sér fram i eldhús.
ogkemur aftur meö kaffið og tvi-
bökurnar. Ég fæ mér eina, en
dreg siöan upp pipuna.
— Þú hefur liklega ekkert á
móti þvi, að ég reyki hér inni?
„Nei, hér mega allir reykja
sem vilja. Sjálfur hætti ég að
reykja 7. desember 1952. Það var
eiginlega af sérvisku. Ég reykti
kenningum.
Eina kenningin sem
ég hef er að vera á móti kenn-
ingum. Þær eru meira og minna
til óþurftar, hitta ekki sannleik-
annnema aðnokkru leyti. En þótt
ég hafi aldrei lært uppeldisfræði
hef ég lesið ýmislegt og hef
gaman að ýmsum kenningum
þótt ég trúi ekki á þær”.
— Þú byrjaðir aö kenna á Akur-
eyri.
„Já, ég kenndi viö barnaskól-
anná Akureyrií forföllum ieitt ár
Margir Dögubðsar
— Er málfar vont nú á dögum?
„Égskalsegja þér, að ég hrein-
lega veit það ekki. Það hafa alltaf
verið til bögubósar á íslandi. En
sem hefur breyst er, að það
miklu fleiri menn
að skrifa en áöur.
Það eru margir
bögubósar, sem
að skrifa vegna vinnu
Það getur verið, að margir
þeirra hefðu verið vinnumenn
uppi i sveit ef þjóðfélagið
heföi ekki breyst.
Vitanlega hefur orðaforðinn
breyst. I MA rakst ég á pilt, sem
„Bðkterran lör r syní
mína”
— Þessi þrjú sumur i blaða-
mennskunni hafa ekki nægt til að
þú tækir blaðamennskubakteri-
una?
,,Ef til vill hefði ég alltaf átt að
verða blaðamaður. En þessi
bakteri'a fór úr mér I syni mina
Einusinnivarmér boðið aö verða
ritstjóri, eftir að ég var orðinn vel
fullorðinn, en ég hafnaöi
þvi”.
„II • • OF 11 011 0 / u IÉ R V II Rl »1 ISl r E H iH 1 V El n u i E R1
naiidór naiidðrsson (neigarpdsisviðiail
hafa tekið sig saman um að búa
hana til. Kaupið hækkar og vöru-
verð hækkar, og allt situr i sama
farinu.
Ekkerl má!
Svo er það þessi áróöur á móti
öllusemer skemmtilegt. Það má
ekki reykja og varla taka i nefið.
Það er hneykslanlegt að drekka
vin og má ekki borða almenni-
legan mat. Ef það sést fituarða á
honum er hann afskaplega
óhollur. Það þótti alveg bráöhollt
þegar ég var aö alast upp. En
betta hefur engin áhrif á mig. Ég
bara hlæ að þessu.
Og hugsaðu þér hvernig er f arið
með aumingja börnin. Ég var al-
inn upp i' fjörunni og á bryggjunni
á Isafirði. við tókum jullur og rér-
um út á Poll. en enginn skipti sér
af þyi. Nú eru börnin sett á það
sem kallaö er dagvistunarstofn-
anir. Af hverju ekki bara dag-
vist? A Akureyri var heimavist
og það þótti alveg nógu gott orð.
Uppeldisfræði á tsafiröi var öll
önnur ernú tiðkast. Ef menn voru
heimskir voru þeir sendir I sveit,
og ef þeir voru baldnir voru þeir
sendir á sjó, ekki einhver vand-
ræðaheimili, og þetta blessaðist
allt.
Það má leysa þessi vandamál á
skynsamlegan hátt, gera sem
allra minnst úr þessu og láta
vandamálin leysa sig sjálf. Ég
veit, að það eru margir i fjár-
hagslegum vandræðum. En það
bjargast. Menn fara bara i banka
og taka vlxil.
Ég skal segja þér eina sögu af
þvi frá þvi ég var á Akureyri. Ég
held ég hafi verið að reisa hús, og
mig vantaði 5000 krónur, sem
svarar sennilega til hálfrar millj-
ónar nú. Ég fór til bankastjórans,
en hann sagði nei. Einhvern veg-
sígarettur, reykti mikið. Svo
dreymi mig eina nóttina, að ég
segði við konuna mina að ég væri
hættur að reykja. Þegar ég mundi
eftir þessu morguninn eftir sagð-
ist ég vera hættur. Þetta var
löngu áður en allur áróður gegn
reykingum byrjaði, það þótti ekk-
ert athugavert við að reykja þá.
„Diölull goir
Sjö mánuðum seinna kom ég
við i Stjórnarráöinu hjá Bjarna
mági minum, blaðafulltrúa ,einn
morguninn eins og oftar. Bjarni
rétti mér sigarettupakka, og ég
tók eina og kveikti i henni. Um
leið og ég fann tóbaksbragöið
rann upp fyrir mér ljós. „Djöfull
er þetta gott”, sagði ég og skellti
sigarettunni i bakkann. Hefði ég
gefið eftir i þetta sinn og fundið
hvað þetta var gott hefði ég sjálf-
sagt byrjað aftur.
Siðan hef ég tekið i nefið.
Byrjaði á þvi sem blaðamaður við
Alþýðublaðið þar sem ég vann
þrjú sumur. Ég byrjaði klukkan
átta á morgnana að skrifa, og það
var ómögulegt að komast af stað
nema taka l nefiö. En ég hætti
þessu fljótlega aftur, þvi ég
komst að þvi, aö það væri ómögu-
legt að ná sér I stelpur ef maður
tók i nefið. En þegar maður er bú-
inn að vera giftur i nokkur ár og
komnar þvottavélar til að þvo
klútana er það allt í lagi”.
— Þú byrjaðir I blaðamennsku,
en fórst siðan yfir i kennslu.
,,Ég hef verið kennari alla mina
ævi. Fyrst kenndi ég i bamaskóla
einn vetur, svo I menntaskóla en
hafði engin réttind til að gera það
miöaö við nútima kröfur, og
þegar ég var ráðinn við Háskól-
ann var ég dæmdur hæfur af
dómnefnd. Enda hef ég aldrei
farið eftir neinum kennslufræði-
legum aðferðum viö að kenna. Ég
held að þær geri kennsluna leiðin-
lega. Kennarinn missir persónu-
leikann ef hann kemur inn I tim-
inn druslaðist
þetta fram á haustið.
Þá fór ég aftur til bankastjórans
og bað þá um tiu þúsund.
t það skipti sagði bankastjórinn,
aöþaö væri sjáifsagt. Skýringin á
þessu var sú, að það hafði veiðst
mikil sild um sumarið, en um
vorið hafði bankinn oröið að
leggja ilt i mikinn kostnaö vegna
bátanna.
forlíðin skemmlileyri
Mér finnst fortiðin miklu
skemmtilegri en nútiðin. Aður
fyrr gerðu menn að gamni sinu en
ég verð ekki var við, að menn geri
eftir stúdentspróf. Seinna fór ég
aö kenna við menntaskólann fyrst
á háskólaárunum, en siðan eftir
að ég hafði tekið magisterpróf.
Égtók smám saman við Islensku-
kunnslunni af Sigurði skóla-
meistara var fastráðinn 1938 og
var við MA til 1951.
Það var mjög skemmtilegt að
vera kennari á Akureyri. Það var
valinn maður i hverju rúni I þeim
skóla. Ég hef kynnst þrenns
konar kennurum um æfina:
barnaskólakennurum, mennta-
skólakennurum og háskóla-
kennurum. Menntaskóla-
kennararnir eru skemmti-
legastir. Hinir eru alltaf i öllum
þessum eilifu vandamálum, en
menntaskólakennaramir reyna
að vera kátir og skemmtilegir.
„Bara llöhí”
— Þitt fag er málfræði. Hvað
varð til þess að þú valdir hana?
„Þaðhét islensk fræði þá, en ég
haföi málfræði sem aðalgrein. Ég
skrifaöi mina magisterritgerð um
merkingarfræði, og siðan hefur
hún verið kennslugrein min.
Ég held að þetta hafi veriö
bernskudraumur. Móðir min tal-
aði mikið við okkur um orð og
stofninn i orðaforða minum er
kominn frá henni. Hún var að
austan, frá Hafrafelli i Fellum á
Fljótsdalshéraöi og kenndi okkur
ýmis orð, sem eru þaðan. Og
meðan við vorum fyrir vestan
kenndi hún okkur ýmis vestfirsk
orð. Hún var dálitið sérvitur eins
og sést kannski á þvi, að einu
sinni sendi hún vinnukonu út að
kaupa I soðið. Vinnukonan kom til
baka og sagði, aö þaö væri ekkert
tilnema flóki. Mömmu þótti þetta
svo ljótt orð, að hún hætti við að
hafa soðningu
I fööurættinni var lfka viss hefð
að sinna málinu. Fööurbróðir
minn var doktor Björn Bjarnason
frá Viðfirði, sem skrifaði bókina
Iþróttir fornmanna. Ég heid að
þetta hafi veriö i blóöinu. En ég
hafði lfka áhuga á stærðfræði og
erfðafræöi og datt i hug um tima
aö lesa erfðafræöi. En þaö var
ekki hægt nema lesa almenna
ann m eð
áætlun um allt sem hann
ætlar að segja. Hann hefur ekkert
svigrúm fyrir utan námsefnið. Ég
var lengi prófdómari i kennslu-
prófum. Það var hundleiöinlegt.
Þaöeinasem fólkið hafði lært var
hvernig á ekki aö kenna.
X möll kennínyum
Þessar kenningar eru meira og
minna bull. Ég eryfirleittá móti
skildi ekki orðið orf. Ég hneyksl-
ast ekki á þvf núna, þvl hann hafði
aldrei séð orf og það var mikið til
hætt að nota þau. En hann var al-
inn upp I kaupstað og kunni öll orð
yfir bilahluti. Orðaforðinn lagar
sigað hverjum tima og það hefur
að mörgu leyti tekist vel með
nýyröasmlð. Þaö er meginþáttur-
inn I málræktarstarfinu. En hitt
ervíst,aðmenn þurfa aölæraorð
eins og orf. Það er hluti af svo-
nefndum óvirkum orðaforða, og
hann þurfa menn að kunna,
annars geta þeir ekki skilið
menningu og bókmenntir fyrri
tíma.
Ég held að þaö þurfi að auka
mjög mikið málfræðikennslu I
skólum. ekki sist það sem varðar
orðin og merkingu þeirra, beyg-
ingu og fallstjórn. Það er þar sem
mér finnst helst á bjáta. Hins-
vegar verðum við aö vera dálltið
á verði gagnvart nýyrðum. Það
er fullt af óþarfa nýyrðum i mál-
inu. Tökum sem dæmi orðiö
byggðakjarni. Ég sé ekki aö við
þurfum á þvi' að halda, við höfum
orðið þorp. Svo er annað, aö fólk
sem hefur eitthvað gutlaö við
nám notar fræðiheiti of mikið. Af
hverju eru notuð orð eins og „lifs-
munstur”?
Ég hef þurft að kenna mjög ný-
stárleg fræði i Háskólanum, en
aldrei notað erlend orð nota ný-
yröi I staöinn. En ef ég skrifa
fyriralmenning nota ég venjuleg,
alþýðleg orð. Vegna þess að það
eru miklu fleiri sem skrifa núna
en þegar þjóöfélagið var frum-
stæöara held ég að það þurfi aö
koma upp kennslu sérstaklega
fyrir blaðamenn. Ekki kennslu I
beinni málfræði, heldur mál-
notkun. Hvernig hægt er aö orða
hlutina á alþýðlegan islenskan
hátt. Þegar ég var blaöamaður
var ritstjóri minn Finnbogi Rútur
Valdimarsson, einhver gáfaðasti
maður sem ég hef kynnst. Hann
tók mig tima einn eftirmiðdag og
sagði mér hvemig ég ætti að
skrifa frétt. Boðoröiö var: Það er
ekki nóg, að þú skrifir frétt svo aö
fólkið geti skiliö, heldur svo það
skilji hvort sem það vill eða vill
ekki. Þetta er besta stllregla sem
ég hef lært.
Við verðum aö athuga, að milli
máls og hugsunar er órofa sam-
band. Ef viðorðum hugsun okkar
óskýrt er það i mörgum tilfellum
vegna þess að við
hugsum óskýrt”.
u.
náttúrufræöi
og taka erfðafræöina
sem aukagrein. Ég hafði ekki
áhuga á þvi.
— Hvar?
„Ég má ekki segja það”.
— I staðinn varð nafn þitt lik-
lega þekktast meðal almennings
fyrir kennslubók i málfræði.
„Ég hef skrifað tvær kennslu-
bækur I málfræði og báðar eru
úreltar vegna þess að stefnur I
málfræði, þó aðallega I framsetn-
ingu hennar, hafa breyst svo
mikið siðan ég skrifaði þær. En
aðalstarf mitt sem varöar
kennslu I Háskólanum var að
fylgjast með breytingum i mál-
visindum, það var gifurlegt verk.
Aðaláhugamál mitt var hins-
vegar saga Islenska orðaforðans
og mest af þvl sem ég hef skrifað
er um það efni. Doktorsritgerð
min var Islensk orðtök, en slðan
málfræði eða tslenskt orðtaka-
safn, sem hefur komið út I
tveimur útgáfum. Ég vil ekki
vera með neitt karlagrobb, en ég
hef skrifað 20 bækur að meötöld-
um nokkrum endurútgáfum, sem
eru meira og minna endurskoð-
aðar, og um 40ritgerðir um mál-
söguleg efni. Svo hef ég skrifaö
deilugreinar i blöð, en ég hef
alltaf haft gaman af aö rlfast og
strlöa öðrum”.
— Hvað segir þú um þá fullyrð-
ingu Indriða Gislasonar, sem
skrifaði þá málfræðibók, sem tók
við af bókum ykkar Björns Guð-
finnssonar, að á meðan Islend-
ingar rifist um málið sé tungunni
óhætt7
Margir afglapar
skrila um málio
„Það er mikið til i þessu hjá
Indriða. Rifrildi um málið sýnir,
að menn hafa áhuga á þvl. Hins
vegar hafa margir afglapar, sem
hafa ekkert vit á málinu, skrifað
um það. En þá hafa þeir sem
betur vita leiðrétt það, svo það
getur verið, að það sé til góðs.
Min skoðun er sú, að íslendingar
eigi aö tala i'slensku. Þegar þeir
hætta að tala skiljanlegt mál öll-
um almenningi hætta þeir aö vera
Islendingar”.
— Nú ertu kominn á eftirlaun,
sestur I helgan stein. Hvernig er
það? Ertu kannski nú fyrst farinn
að geta notið llfsins, þegar þú
getur ráðið tima þinum sjálfur?
„Ég hef alltaf notið lifsins og
nýt þess ekkert siður nú en áður.
Heilsan hefur ekki bagað mig þótt
ég hafi tvisvar fengið kransæða-
stiflu. Núna finnst hún ekki einu
sinni á linuriti, það virðist hafa
fyllst upp I þessi göt I hjartanu I
mér.
Ég fékk kransæöastiflu
1978 og fékk þá
veikindafrl, en
kenndi slöan eitt
misseri 1979. En
ég nennti ekki aö
gegna starfi sem
ég á erfitt með
að valda.enda hafði
ég þá verið starfs-