Helgarpósturinn - 08.03.1984, Blaðsíða 19

KVIKMYNDIR
Atómstöðin - hin stóra borgaralega kvikmynd?
Kuikmyndafélagið Óðinn sýnir í Austurbœj-
arbíói:
Atómstöðina
byggða á samnefndri skáldsögu Halldórs
Laxness.
Leikstjórv Þorsteinn Jónsson.
Handrit: Þórhallur Sigurðsson, Þorsteinn
Jónsson, ÖrnólfurÁrnason.
Kvikmyndataka: Karl Óskarsson.
Tónlist: KarlJ. Sighvatsson.
Hljóð: Lou's Kamer.
Klipping: Nancy Baker.
Búningar: Una Collins / Dóra Einarsdóttir.
Förðuw Ragna Fossberg.
Hárgreiðsla: Guðrún Þorvarðardóttir.
Upptökustjóri: Þórhallur Sigurðsson.
Framleiðandi: ÖrnólfurÁrnason.
ísland 1984.
Misserin í kringum útkomu fyrstu Reykja-
víkursögu Halldórs Laxness voru örlagaríkir
tímar í fleiri en einu tilliti. Samskipti okkar
við erlent stórveldi voru á þessum dögum
ráðin til heillar aldar, hugsanlega Iengur, án
samráðs og umhugsunar við lögmæta ráða-
menn landsins, þegnana, af litlum hópi
valdsmanna. Eftir samningana um áfram-
haldandi notkun á flugvellinum í Keflavík
1946, en á undan þeim hafði allri þjóðinni
verið ofboðið með hinu rausnarlega „til-
boði“ Kanans um hervernd í 99 áir, fór Hall-
dór okkcir Guðjóns frá Laxnesi að vinna sög-
una sína um þessa svikulu tíma. Sagan kom á
prent 1948 og eftir það vcir engu líkara en
ráðcimerin fylgdu forskrift Halldórs í einu og
öllu. Skáldsagan hefur æ síðan veitt sýnu
betri upplýsingar um aldarfar og tíðaranda
en flest önnur skrif um þetta tímabil, ekki
síst í 1 jósi þess að Atómstöðin lýsir þversniði
cif íslensku samfélagi með djúpstæðri at-
hyglisgáfu skáldsins sem getur leikandi í
skjóli listar sinnar og verkkunnáttu brugðið
á tjaldið lifandi myndum. Allt annað „les“
um þessa daga er dautt af flokkshollustu og
einsýni.
Sprengjan er virk
Atómstöðin er ennþá virkt tundurskeyti í
bólvirki íslenskrar borgarastéttar - og ef þú
fussar yfir „borgarastétt", lesandi góður,
skaltu leita uppi vikugamlan Helgarpóst og
skoða betur langa grein um Halldór Jónsson,
arkitekt og stjómarformann. Rétt eins og
saga Halldórs frá Laxnesi olii ofsaköstum hjá
betra fólki í bænum 1948, hefur þessi mjóa
bók alltaf hleypt af stað gamalkveðinni hat-
ursromsu í Mogganum, og á eftir að gera það
enn. Með sögunni reisti Halldór borgurum
landsins níðstöng sem seint verður felld -
stéttinni í heild var gerlýst í háttum sínum
og menningu; hugsjónir henncir krufnar með
snyrtilegu hcindbragði af manni sem þekkti
þetta allt.
En Halldór gerði meira: til að skapa víð-
mynd í verkið stillti hann andspænis þess-
um öðmm heimum, báðum á fallanda fætí;
heimi Organistans sem býr í launkofa í borg-
inni, og heimi Fals í heiðardalnum. Það er
svo Ugla sem fer þessar slóðir, í hvert sinn
reyndari og vísari um vilja sinn og cinn-
arra. Atómstöðin er fyrst og fremst þroska-
saga hennar, lýsing á vitund sem breytist og
víkkar í sálufélagi við Búa og hans fólk,
Organistann og hcuis hyski og svo fólkið í
dalnum - heima.
Á hvíta tjaldinu
Það var óhjákvæmilegt að Atómstöðin
yrði kvikmynduð, frekar fyrr en seinna, af
okkar mönnum eða öðrum. Strax og farið
var að kmkka í söguna til leiksýningar komu
menn auga á filmískt eðli hennar: hér var
greinilega stoff í hina stóru borgaralegu
kvikmynd, fyrirtæki sém gat sett mörg heim-
ili á hausinn og haldið fleiri en einum
draumóramanninum andvaka. Viðfangsefn-
ið lagði líka vinnufólkinu þungar skyldur á
herðcir: þekkingu á lífsháttum fomum í af-
dölum landsins og rótgrónum borgaraskap
með rætur aftan úr grósseraveidinu, að
ógleymdri sérkennilegri bóhemíu í Grjóta-
þorpinu. Þetta verk varð að kosta langa yfir-
legu á handritsstigi, þeir menn urðu að bera
í senn ótakmarkaða virðingu fyrir textanum
og handf jatla söguna eins og leir, móta hana
að nýjum miðli. Svo urðu þeir að hafa glás af
peningum.
Og nú er Atómstöðin komin á filmu.
Þeir hjá Óðni líktu handritsvinnu sinni við
skemmdarverk: Dýr kaleikur var brotinn og
úr steypt ausa. En ekki er sopið kálið þótt í
ausuna sé komið ...
Handrit
I kvikmyndinni er áhersla lögð á landsölu-
mál, sambúð Uglu með Árlandsfólkinu, ást-
arraunir hennar og beinasöluna; útúr sög-
unni em fjölmargir þættir, guðimir missa
sín að mestu leyti, feimna og ófeimna lög-
reglan hverfa, Bítar og Óli fígúra em úr sög-
unni. Þá er ótalið margt umræðuefnið; eink-
um gætir þess í sögupartinum cif Orgcinist-
anum, en margt spakmælið dettur líka út úr
orðaskiptum Uglu og Búa.
Handritið er samt heilleg úttekt á sögunni,
og þegar maður rif jar upp atburðarás kvik-
myndarinnar sýnist manni þeim hafa tekist
nokkuð vel við úrvalið. Vitaskuld orkar allt
tvímælis, einkum ef áhorfandinn er kunnug-
ur sögunni. Mér þóttí rangt að fella burt
feimnu lögregluna og hennar glæp, svo mik-
ið var eftir cif hennar hlut í persónunni sem
kom í staðinn, Gunnari sjómanni; ég sá eng-
an akk í þeirri breytingu. Leit það ekki nógu
vel út að hafa barnsföður hennar löggu? Eða
skildu menn ekki íroníuna í þeirri skipan
mála?
Vandasöm er einföldun á atburðarás í svo
vel fiéttuðu verki, en stærri háski er hand-
ritshöfundum búinn í samtölum. Þar voru
þeir á hálum ís á stöku stað, einkum milli
Uglu og Búa, enda þar lengst gengið í að taka
samtalsparta og skeyta þá saman, t.d. í bíl-
túrnum og seinna í síðustu ökuferð þeirra
saman og spjalii þeirra í Snorraeddu. En yfir-
ieitt heyrist mér vel takcist til í samtalshluta
handritisins.
Handrit verður að búa yfir ofureinfaldri
skipan: kynningu - stígandi - risi og lyktum.
í þessu tilfelli í réttri röð. Og vegna þess að
sjónarhom áhorfanda er nátengt Uglu, getur
það varla breyst. Þeir svindla örlítið á því í
fyrsta skoti, en halda sig eftir það við Uglu
sem vitundcumiðju kvikmyndcirinncU': hún er
alltaf nærri, ef ekki á tjaldinu. Þróun hennar
verður því að vera skýr í handriti, en er það
ekki. Val Uglu er það sem mestu skiptir í
sögunni og í sínu handriti láta þeir Óðins-
menn hana gefa sig á vald Búa á sama tíma
og landið er selt. Agæt hugmynd, uppgjöfin
blasir við okkur á tveimur sviðum þegar hún
kemur í bæinn og sefur hjá Búa. En hvað
verður? Hetjan okkar vaknar í faðmi Búa
„gagntekin djúpum leiða“ og gengur út.
„þannig birtist upphafstemað aftur í endi
tónverks, nema í annarri tóntegund, ólíkum
takti - við óskyldar akkorður - og öfugt að
innihaldi;" ung stúlka í frcuncindi borg, alein
með töskuna sína. Hún hefur valið. Þar er ris
hæst, þá er eftirleikurinn auðveldur, nema
Halldór hefur vitaskuld lítið ris í lok sögunn-
ar, sem missir sín cdveg í handritinu.
Kvikmynd og samrœming
Megingalli við kvikmyndina um Atóm-
stöðina þykir mér jöfn og samfelld stígcindi,
þar er ekki reynt að nota hraða og hægð sem
áhrifsmiðla til að skapa andstæður, sam-
stæður, hliðstæður. Myndatakan er svipuð
frá senu til senu, ágætlega lýst, stundum of
falleg, en meiru skiptir að myndsýnin er ekki
brotin niður þar sem við á: þegar að stilltum
huga Uglu stefnir eitthvað nýtt, uggvænlegt,
svo hún verður að bregðcist hratt við. Eða
þegar hún í hægu andrúmslofti íhugar nýja
veröld. Besta dæmið um ónotað tækifæri til
að stilla þessum tveim ólíku kenndum sam-
an er senan við hafnarbakkann: Ugla horfir
dreymin á eftir skipinu sigla í sólarlagið,
snýr við og heyrir háreysti, Kleó liggur í
götunni. Hér snöggbreytir um andrúmsloft,
án þess að því sé fylgt eftir í myndatökunni.
Þá gætti þess líka að mikilsverðar senur
glutruðust niður vegna sjónarhorns. Dæmi
má taka af heimsókn Gunnars í Dcilinn (sem
er reyndcir í sögunni meistaralega sviðsett,
tilbúið skothcindrit); hann kemur í gættina,
þau heilsast vandræðalega, ganga svo að
vöggunni og tala um bamið. Þau er í sirka
þriggja metra fjarlægð, hálfsnúa bökum í
okkur. Hún talar um ilm af bömum, hann
talar um hlandlykt, hún segir hann svín. Við
sjáum aldrei beint framan í þau. Engin við-
brögð, ekki barnið, ekki hann, ekki hana.
Dreimatískt augnablik gert að flatneskju. Líkt
var með samtal Gullhrútsins við Uglu - „Ég
er beðin að vera kjur“.
Á hinn bóginn tekst prýðisvel með t.d.
atriðin við matarborðið, þó ég hefði kosið
hraðari útfærslu með samræmingu hljóðs
og myndklippingar. Kristali, postulín, silfur,
kjöt, verlsnyrtar hendur og skartgripir em
svo augl jóst myndefni við ræður frú Árland -
hvers vegna ekki að nota það? En þá kemur
líka leikur á móti - kcinnski við skoðum hann
næst!
Grímur
Það hlýtur að hafa verið meiriháttar höf-
uðverkur að finna fólk í hlutverkin, þcir stíga
þeir margsinnis ofaná persónulega sýn les-
enda og geta aldrei gert öllum til geðs. Minn
Organisti er cúlt annar maður en Ami
Tryggva, en Scimt gekk það feikivel. En þessi
þrjú skipta mestu; Búi - Gunnar Eyjólfsson,
Árni og Tinna Gunnlaugsdóttir sem Ugla.
Gunnar leikur Búa Árland býsna vel, hann
leggur týpuna upp á sinn hátt, afar brosmild-
an og sjarmerandi mann, gerir minna úr
þeim takmarkalausa lífsleiða sem þessi sál
býr við. Gunnar er líka fylginn sér í týpunni,
sem skýrist hægt í atburðarásinni og lýsir
sér vel í svip hans á lokafundi þeirra Uglu.
Tinna á erfiðara í hlutverki hennar; ráða for-
dómcir lesandans einhverju um það? Getur
verið, en með þeirri hlutverkaskipan er brot-
ið algerlega gegn lýsingu sögupersónunnar
og ég óttast að þar hafi höfundar myndar-
innar látið undan vafasömu sjónarmiði: þeir
hafa einfaldlega ekki þorað að búa til mynd
með Uglu sögunnar - stórvaxinni stúlku.
Tinnu er þannig leikstýrt ofaní kaupið, að
hún er næsta svipbrigðalaus allan tímann,
hefur á sér kaldhamrað yfirbragð sem hefði
betur sómt sér á unglingnum sem Sigrún
Edda lék- Guðnýju litlu Árland. Þessi mistök
verða ekki skrifuð á reikning Tinnu, hún
lagði augsýnilega mcirgt til hlutverksins -
sumt ágætt. En forráðamenn Óðins gerðu í
þessu sín stærstu og alvarlegustu mistök.
Þegar svo er komið að engar andstæður eru
milli Uglu og mæðgnanna í húsi Búa Árland,
þá er Oðinn orðinn glámskyggn. Þær mæðg-
ur þóttu mér báðar nokkuð góðar, sakleysi
stúlkunnar var máski ekki nóg málað fyrir
boðið, enda sást hún varla, þó henni brygði
þrisvar fyrir. Bræðurnir pössuðu þokkalega í
sínar rullur, Margrét Helga var frábær mat-
reiðslukona. Yfirleitt var leikur í myndinni
ágætur, ieikurum gekk furðuvel að koma
setningum Halldórs eðlilega frá sér og flestir
voru þeir lausir við stífni. Leikarafélagið get-
ur bara verið ánægt með sinn hlut í þessu
verkefni.
Hljóð og tónlist
í Atómstöðinni er veindað til hljóðrásar:
áhrifshljóð mörg og skýr, tóniist Karls J. Sig-
hvatssonar blæbrigðarík og smekkleg, að-
eins einu sinni var hún særandi. í fyrstaskoti
af Uglu í sveitinni komu mynd og hljóð sam-
an á afcir ósmekklegan máta; Tinna ríður
berbakt upp slakka mót okkur með hátignar-
lega tónlist undir og fjöll í bak; hvort um sig
smekklítið í sjálfu sér en samankomið var
það skerandi. Einkenni góðrar kvikmynda-
tónlistar er að gefa tón, styðja myndefnið, í
rauninni þannig að enginn tciki eftir henni.
Karl má vera lukkulegur með sinn hlut og
þeir Óðinsmenn með hann.
Hljóðupptakan er einungis veik í samtöl-
unum. Ég held að það sé orðið nauðsynlegt
að taka tal upp sérstaklega og skeyta því við
myndina á eftir. Nema við eignumst tæki,
aðstöðu og þjálfað fólk til að ná saman um-
hverfishljóðum, áhrifshljóðum og tali í
hljóðblöndun, og þá tali sem er tekið upp
beint.
Leikmynd og búningar
Leikmynd er ekki gott orð yfir sviðsbúnað
í kvikmyndum. ,Art direction" kalla þeir það
á enskunni. „Listrænt útlit" er afar vond
þýðing á þessum vandasama starfa, sem er
svo mikilvægur fyrir hvaða kvikmynd sem
er. Þeir Óðinsmenn voru lánsamir að fá Sig-
urjón Jóhannsson til starfa, hann er marg-
reyndur maður í þessum efnum og mótcir í
flestu rétta stefnu, helst að hýbýli Fals,
Gunnars og Organistcins væru ofbúin. Eg
hirði ekki um að finna að smágöllum í leik-
myndinni, en það er erfitt að ná öllum smá-
hlutum réttum sem skapa heildina.
Búningarnir voru líka réttir í flestum aðal-
atriðum. Ugla var helsttil ríkmannlega búin
af stelpu úr sveit, sem hægt er að kaupa með
nýrri kápu, eins og Búi reynir í sögunni.
Þessi Ugla á þær tvær, tvö pils, franskt sjal af
fínustu gerð og nokkur pör af skóm. Heldur
hefur Una Collins verið úti að aka í fatamál-
um ungra kvenna eftir stríð, ætti þó að
þekkja það frá Bretlandi.
Hárgreiðslur voru tipptopp hjá Guðrúnu
Þorvarðar.
Gunnar Eyjólfsson
sem Búi Arland á
herráðsfundi heima
hjá sér- leggur
týpuna upp á sinn
hátt, afar brosmildan
og sjarmerandi
mann.
Niðurstaða - og árangur
Óðinn hefur semsagt framleitt mynd sem
stendur vel fyrir sínu - hún er ekki galialaus
- og dæmd til að vekja deilur, ekki bara um
pólitískan boðskap, heldur vona ég um list-
ræn tök. Þegar okkur gefst tækifæri til að
skoða hlið við hlið skáldsögu sem Atómstöð
Halldórs og kvikmynd byggða á henni, þá má
ekki glata því í sjálfbirgingslegu tali um ágætí
okkcir manna í filmubransanum, heldur nota
það til að vekja með áhorfendum umræðu
um stefnur og leiðir til að koma efni sem
Atómstöðinni á filmu. Til þess þurfa menn
að vera lesnir í sögunni og verða líka að sjá
myndina. Það getur síðan vonandi leitt til
þess að við getum - öll - rætt stillilega þann
boðskap sem kvikmyndin flytur úr þessari
mögnuðu skáldsögu sem ætti að vera öllum
kunn.
pbb
HELGARPÓSTURINN 19