Helgarpósturinn - 15.03.1984, Blaðsíða 7

Oftlega heyrum viö
fréttir af mönnum sem
hafa verið úrskuröaöir
í gæsluvarðhald um
einhvern tíma. En
sjaldan leiðum við
hugann að því hvað
felst í þessu haldi fyrir
viðkomandi, sem svo
jafnvel reynist
saklaus þegarupper
staðið úr prísundinni.
Smartmynd.
Gæsluvarðhald er mun strangara
hérlendis en í nágrannalöndum okkar
Einar Bollason og Magnús
Leópoldsson lýsa sálrænum áhrifum
einangrunarinnar
eftir Sigmund Erni Rúnarsson myndir Jim Smart
Gœsluvarðhald verður að teljast
frekar meinleysislegt orð, svona á
pappírnum að sjá. En í rauninni er
hér um algjöra frelsissviptingu
manns að ræða, einangrun í ýtr-
ustu merkingu þess orðs. Og það
sem meira er; það þarfekki sekt til
að lenda í prísund sem þessari
,,Sannkallaðri vítisvist", eins og
þeir menn kalla hana sem reynt
hafa.
Þekktasta dœmið í þessu efni er
óefað mál fjórmenninganna sem
máttu sœta allt að 105 daga gœslu-
varðhaldi vegna meintrar aðildar
að Geirfinnsmálinu á miðjum síð-
asta áratug, en reyndust svo al-
gjörlega saklausir af þeirri ákœru
svo sem menn vita.
En hvernig leið þessum mönn-
um í frelsissviptingunni? Hver urðu
hin sálrænu áhrif einangrunarinn-
ar? Og eru þau til staðar enn?
Tveir þessara manna, EinarGunn-
ar Bollason kennari og Magnús
Leópoldsson bóndi, segja HP hér
opinskátt frá þeirri reynslu sinni.
En til þess að átta sig betur á
þeim viðtölum, innihaldi þeirra og
boðskap, er ágœtt að byrja á því
að lesa það sem hér fer á eftir. Þar
er stuttlega fjallað um eðli og fram-
kvœmd gœsluvarðhalds eins og
það er notað hérlendis miðað við
erlendis, og sálfrœðilegan þátt
þess að mati sérfróðra manna.
Gæsluvarðhald er ekki refsing,
heldur úrræði sem lögreglan á
kost á að nota, rannsókn sinni á
sakamálum til framdráttar. í raun
réttri getur lögreglan handtekið
hvaða mann sem er og sett hann
bak við lás og slá, en ef hún vill að
hinn sami verði látinn sæta gæslu-
varðhaldi kemur til kasta saka-
dóms að úrskurða hvort ástæða sé
til að verða við beiðni um gæslu-
varðhald. Sá dómur verður að vera
kveðinn upp innan sólarhrings frá
því maðurinn er settur inn fyrir
meint lögbrot. Að öðrum kosti
telst hann vera laus allra mála.
Það er einkum tvennt sem dóm-
ari tekur tillit til við afgreiðslu
gæsluvarðhaldsákæru frá lögregl-
unni. Og ef þessum tveimur atrið-.
um er fullnægt að mati dómara, er
ekkert því til fyrirstöðu að maður
sé sendur inn í Síðumúla, í hið svo-
kallaða gæsluvarðhaldsfangelsi
sem þar er.
Þessi tvö atriði eru: Ef sakbom-
ingur er talinn geta torveldað
rannsókn sakamáls á einn eða
annan hátt. Ef sakbomingur telst
sér eða öðmm hættulegur.
Ef sakborningur fyllir þessi skil-
yrði, liggur leið hans í einangmn-
ina, þar sem hann verður að dvelja
svo lengi sem dómari hefur ákveð-
ið, eða þangað til lögregian hefur
sannað eða afsannað þátttöku
hans í lögleysu.
Engin könnun hefur verið gerð
hérlendis á áhrifum gæsluvcirð-
halds á menn, eða á eftirköstum
þeim sem menn kunna að fá eftir
aigjöra einangmn frá umheimin-
um. Þó er vitað að til gæsluvarð-
halds er gripið sjaldnar á íslandi en
í nágrannalöndum okkar; tæplega
þrír menn hafa setið í þessari prís-
und á ári að meðaltali hérlendis að
undanförnu. Sú tala er hlutfallslega
mun hærri á hinum Norðurlönd-
unum.
A móti þessu kemur að eincingr-
un gæsluvarðhaldsins á íslandi
er mun strangari en þekkist víðast
hvar annarsstaðar, að mati þeirra
sem gerst þekkja til þessa málefn-
is. Við skulum til dæmis miða okk-
ur við hin Norðurlöndin í því sam-
bandi. Þar hafa gæsluvarðhalds-
fangcir yfirleitt tækifæri til að hitta
samfanga sína endrum og eins og
fá jafnvel að starfa við eitthvað.
Hvomgt leyfist íslenskum gæslu-
varðhaldsföngum. Á Norðurlönd-
unum, öllum nema íslandi, er starf-
andi félagsráðgjafi við hvert
gæsluvarðhaldsfangelsi sem fang-
ar mega hitta að máli þegar þeim
þykir þurfa. Félagsráðgjafi hefur
ekki verið leyfður í íslenska gæslu-
varðhaldinu, en fjárveiting hefur
ekki fengist til þess hingað til. Einu
mennirnir sem fcingcir þar mega
hafa samskipti við em lögmenn
þeirra einu sinni í viku, og fang-
elsisprestur, en þessir menn mega
þó aðeins ræða við fanga í mjög
stuttan tíma í senn.
„Gæsluvarðhald er óvenju
strangt hérlendis miðað við það
sem gerist í næstu löndum við okk-
ur,“ segir Erlendur Baldursson,af-
brotafræðingur og starfsmaður
Skilorðseftirlits ríkisins.við HP.
Erlendur segir ennfremur: „hað
er engum vafa undirorpið að ein-
angmn gæsluvarðhaldsfanga í
þeim mæli sem henni er beitt hér-
lendis, hefur í mörgum tilvikum
mjög alvarlegar afleiðingar. Nægir
þar að vísa á tilraunir sem gerðar
vom á einangrunarþoli mann-
skepnunnar í síðara stríði. Heil-
brigðir menn vom lokaðir inni um
nokkurn tíma og kom í ljós að
flestir þeirra fóm að sýna merki
geðrænna kvilla strax á öðmm
degi einangrunarinnar. Eftir viku
vom þeir allir famir að sýna af-
brigðileg hegðunarmynstur. Svona
tilraunir em ekki lengur gerðar í
nafni vísindanna, en mörgum ár-
um eftir að þessi tiltekna rannsókn
var gerð, voru mennimir sem tóku
þátt í henni leitaðir uppi og kom þá
í ljós að allir höfðu þeir átt mjög
erfitt uppdráttar í lífinu, og vom
margir þeirra enn með eftirköst
eftir þessa umdeildu tilraun á þeim
í stríðinu.“
Erlendur segir helstu skýring-
arnar á því að menn fari illa út úr
gæsluvarðhaldseinangmn vera
þessæ: „Maðurinn þarf í sífellu á
örvun skynfæranna að halda. Ef
sjón og heyrn fá ekki tilbreytingu
með vissu miilibili og maðurinn
fær ekki að tjá sig við einn eða
neinn um einhvern tíma, þá slcikn-
ar hægt og sígandi á tilfinningunni
fyrir umheiminum. Og ef þetta
ástand varir til mjög langs tíma,
margra mánaða, getur hann dáið
af því sem kalla má skynskort."
Miklcir umræður hafa fcirið fram
um réttmæti og framkvæmd
gæsluvarðhalds á hinum Norður-
löndunum undanfarin ár, en sú
umræða hefur einhverra hluta
vegna ekki náð hingað. Mjög deild-
ar meiningar em um það hversu
einangmn megi vera ströng,
hversu lengi eigi að hafa menn í
algjörri einangmn samfellt og
einnig greinir menn á um hversu
mikið eigi að nota þetta „hjálpar-
gagn“, sem gæsluvarðhald óneit-
anlega er lögreglunni við rcmnsókn
mála.
Nýlega var gerð könnun í Dan-
mörku á áhrifum einangrunarinnar
á gæsluvarðhaldsfanga. í úrtakinu
var fólk af báðum kynjum, sem
sumt reyndist saklaust að lokinni
fangavist. Helstu niðurstöður
þessarar könnunar vom þær að
Sjá næstu síðu.