Helgarpósturinn - 15.03.1984, Blaðsíða 19

Leikhús dauðans
Helgarpósturinn rœðir uið pólska leikstjórann Tadeusz Kantor
eftir Ólaf Engilbertsson, Barcelona.
Eldgömul og slitin skólaborð og
-bekkir fyrir miðju suiði..... bœkur
sem eru í þann mund að verða að
dufti, brúnar af elli... gömul refsi-
áhöld eru teiknuð með krít á töfl-
una til áminningar... til vinstri
handar er kamar skólans þar sem
nemendur finna fyrstu angan frels-
isins... þeir eru gamalt hnípið fólk
komið á grafarbakkann... gera
samtaka handahreyfingar og gefa
frá sér hálfkœfðóp... hinkra afogtil
einsog í spurn, fara síðan út eitt af
öðru... ogþegar ístaðsnúa þau við
og síðari helmingur sjónhverfing-
arinnar upphefst koma leikar-
anna... allir halda d litlum gínum
sem eru einsog þeirra eigin lik í
æsku... sumir snúast um sjálfa sig í
örvilnan, hengja sig eða berja utan
einsog samviskubitnir... knékrjúpa
og tilbiðja þessa dauðu leikara
sem eigin persónugervinga...
manneskjur sem draga blygðunar-
laust fram leyndarmál fortíðar
sinnar... í óvitaskap œsku sinnar...
Þannig er „Dauði bekkurinn".
Andartak og dauði
Gricot-2 heitir pólskur leikhóp-
ur. Honum stjómar Tadeusz
Kantor af miskunnarleysi og um-
hyggju áhyggjufulls föður. Þrátt
fyrir mánaðalangar strangar æf-
ingar með hópnum þorir hann ekki
fyrir sitt litla líf að vita hópinn ein-
samlan á sviði, heldur hírist þar
með honum einsog skuggabaldur
eða móri sem rýnir linnulaust
lengst inní varnarlausa leikarana
og pínir þá áfram í einum samfelld-
um dauðadansi.
Kantor grúskar í blöðum og
ólagar á sér hárið: ,£g rak mig
snemma í gínuna. Leikbrúða er
gervivera sem storkar tilverunni
og lögmálum náttúmnncir. Hún er
afar spaugileg og skrýtin; hún nið-
urlægir, hún deyðir, hún myndar
gæsahúð og lætur okkur dreyma -
allt í senn. Hún er sendiboði þeirr-
ar sannfæringar minnar, sem verð-
ur æ sterkari, að lífið verði atldrei
tjáð í listum nema með skorti á lífi:
í dauða, fyrirburðum, tómi og sam-
bandsleysi neyðumst við til að lifa
sjálf... í mínu leikhúsi víbrar gínan
útfrá sér kröftugri tilfinningu um
dauða - þannig er hún módel fyrir
hinn lifandi leikaira".
Kantor er sammála Eleonom
Duse, Edward Gordon Craig og
fleiri andans séníum í því að til
þess að bjarga leikhúsinu sé nauð-
synlegt að leggja það í rúst og allir
leikarar þurfi að drepast úr pest....
Það séu þeir sem standi í vegi fyrir
hinni raunvemlegu list. Manns-
líkaminn sé eymdin uppmáluð og
aldrei samkvæmur sjálfum sér.
Eymd hans verði best túlkuð með
hinu vélræna eða hinu dauða
samkvæmt Kantor: ,JÞað er svo að
á vissu æviskeiði samsamast
minnið ákaflega dauðanum. Þann-
ig er það... Mitt leikhús starfar gegn
neyslusamfélaginu og gegn hór-
dómnum. Gegn þessum heimi sem
álítur sig innihalda allan sannleik-
ann og geta „lifað fyllilega" í efnis-
legum austri. Listmaður verður
alltaf að standa handan við vænt-
ingar þjóðfélagsins, annars er
hann bara sósíalrealísk hóra... Það
nægir að draga það fram sem mað-
ur geymir inní sér; allt og sumt. Ég
er á móti efnishyggjunni sem tröll-
ríður okkur nútildags og framleiðir
sjálfkrafa styrjaldir. Stríðið er
dauðatími og mín kynslóð ólst upp
í stríði. Allt hlóð það upp spennu í
huga manns - spennu uppá líf eða
dauða og okkar h'mcir einkennast
af ringlun: Hvert andartak gæti ver-
ið það síðasta og við sem störfum í
leikhúsi þurfum að vera fullkom-
lega meðvituð um andartakið - ná-
lægð dauðans. Hver og einn hnitar
hringi í kringum sjálfan sig; maður
er þess einfaldlega ekki umkominn
að hnita í kringum aðra... Ég hring-
sóla kringum mig sjálfan en ég er í
þessum heimi. Listamaður hlýtur
að vera næmasti miðill sem til er,
hann rannsakar heiminn. Það er
engin þörf á að reyra sig niður við
sannleik hins opinbera. Leikhúsið
fór í þann farvég að apa eftir „líf-
inu“, endurtaka vélrænt eitthvað
fyrirfram vitað. Það var fyrst með
tilkomu dadaismans sem þessi for-
herti heimur var skoraður á hólm
með tilbúnum raunveruleik þar
sem allt gat gerst í ósjálfráðri at-
burðarás. Þannig er leikhúsið
hliðstætt lífinu sjálfu-þannig túlk-
ar lygin best sannleikann og dauð-
inn best lífið".
Póetík og holdafar
Pólskur leikstjórinn kallar þessa
meðvitund um nálægð dauðans
„póesíu hversdagsins" og að „þeg-
ar hversdagslegasti atburður beri
á sér mark dauðans fái hann póet-
ískan svip“. Hann gefur cillri hug-
myndafræðilegri sannfæringu sel-
bita: „Einu sinni aðhylltist ég aust-
urevrópskan konstrúktívisma, en
nú er það akkúrat öfugt. Það er
ekki hægt að smíða mannsheiminn
- hann er einsog síðasta kvöldmáf-
tíðin - og þannig er reyndar loka-
þáttur „Wielopole Wielopole" sem
við munum sýna í Madríd og tjáir
upplausnina, uppgjörið, sannleik-
ann. Ég reyni ekki að umbreyta
heiminum. Við höfum séðmarga
sem hafa látist ætla að umbreyta
veröldinni en svo ekkert. Ég er
hamingjusctmur í heimi sem stefnir
í upplausn, í átt að sannleika. Ef
þessi síðasta kvöldmáltið okkar
væri einsog eftirprentun af da
Vinci þá væri það helber lygi.
Tadeusz Kantor leggur frá sér
gleraugun og skyggn augun virðast
vakna af dvala. Útkrotuð laus blöð
liggja fremst á sviðinu. Hann geng-
ur fram í fullan sal Leikhússinsti-
tútsins í Barcelona og talar
frönsku nokkuð hátt. A sviðinu er
stóll og borð, en Kantor sest ekki
og sviðið er hans borð. Hann ólag-
ar hárið á ný þetta vorkvöld svo
það fer næstum í sömu skorður og
í byrjun. Leikstjórinn syndir.
„Ég er samt enginn expressjón-
isti“, segir hann í miðju kafi. „Ég
geng ekki um með opið hjartað og
því síður að ég haldi sýningu á inn-
yflum undirmeðvitundar minnar...
Nei, ég vinn mjög meðvitað með
meðvitaða hluti. Allt hið hlutlæga
skiptir mig miklu. Þegar maður
stillir út innri hugtengslum missir
maður gjcirna meðvitund um nátt-
úrulegan uppruna þeirra. Þessi
innri hugtengsl verður að efnis-
gera útfrá verkinu í heild til að þau
missi ekki marks í hugum anncirra.
Ég held ekki að fólk hafi neinn
áhuga á mínum innri heimi, ekki
frekar en holdafari fjölskyldu
minnar... Afturámóti skiptir formið
miklu - hvaða umgerð hugmynd
fær. Mér finnst því að verk þurfi að
vera hlutur sem nái til sem allra
flestra... fyrir utan að mitt verk er
uppreisn gegn innrætingcirstefn-
um. 011 sannfæring kúgar, presscir
mann niður í dós. í nafni eigin
frelsis verð ég að afneita hinu opin-
bera „avantgarde” aiþýðunncir. Eg
er á móti öllu valdi, samt er ég ekki
anarkisti... Nei, listamaður getur
ekki verið anarkisti. Listamaður
skapar raunverulega hluti, raun-
veruleika. Kannski er sköpun fólk-
inu bara útópia... Leikhúsið er
útópía, en ég verð að vera realisti.
Ég verð að tengja saman hluti og
umbreyta þeim í afmarkaða stærð.
Ancirkisti léti þá svífa um loftin, ég
fastmóta þá... Hitt væri jú fallegt,
en erfitt".
Vinna er ekki sjúlfvirk
Ekki fyrir löngu spurðist út að
Cricot-2 yrði á meðal þátttakenda í
kúltúrkasti á næstu Ólympíuleik-
um í Ameríku. Hópurinn er talinn
vera „autonome", sjálfvirkt leikhús
og innifelur það síbreytileik í
flutningi frá einni sýningu til ann-
arrair auk þess sem ekki er étinn
upp bókmenntalegur texú - leikrit
- heldur unnið útfrá persónulegri
upplifun á tilteknu þema, sem get-
ur auðvitað allteins verið leikrit.
Kantor lýsir því svo að hann skapi
raunveruleik, vel blandaðan, án
Scimbands, hvorki rökræns né
órökræns við hið flutta drama -
heldur einskonar spennusvæði
þess megnug að sýna kjarnann í
andrúmi hneykslunar og á tæpu
vaði. Þannig er um sífellda sköpun
að ræða hjá Cricot-2 og sköpun
eins verks getur tekið ár eða meira
- þartil orkusprengjan er til reiðu...
Það Vcir í Krakóvíu fyrir næstu 30
árum að Kantor setti hópinn á lagg-
irnar ásamt nokkrum listmálurum
og fyrsta leiksyningin fór frcim á
listmálarakaffihúsi þar í borg. Verk-
ið var „Kolkrabbinrí' eftir pólska
skáldið Witkiewicz, sem uppfrá því
hefur verið brunnur hópsins og
uppsprettulind. „Við flytjum ekki
verk eftir Witkiewicz - við flytjum
það með honum einsog við værum
að spila við hcinn á spil“, segir
Kantor. „Og ef ég nota texta eftir
Witkiewicz þá tek ég hann í sér-
staka meðferð. Hvert verk krefst
nýrrar aðferðar - það er að í fyrstu
veit ég aðeins hvað það er sem ég
vil tjá, hugmyndin sem slík finnur
sér svo e.t.v. samhijóm í bók-
menntaverki. T.am. á „Dauði
bekkurinn", sem við flytjum hér í
Barcelona, upptök sín í ,úeila-
æxli" eftir Witkiewicz. En þetta er
autonome-sýning, hefur til að Jæra
minni eða stíl - minn persónusúT.
Kantor er einn þeirra leikstjóra
sem ýmsir krítíkerar heimsblað-
anna hafa mjög veitt ákúrur að
undanförnu fyrir að Jjola skáldum
útúr leikhúsmyndinni; fyrir að stía
í sundar bókmenntum og leikhúsi.
Helst svíður skáldunum að texti
þeirra skuli vera virtur að vettugi
og ekki tugginn upp einsog venja
hefur verið. Nu eru það dramatúrg-
ar eða sérmenntaðir bókmennta-
ráðunautar sem sía hið leikræna
útúr bókmenntunum. Þannig sé
sköpun í leikhúsinu og ekld vinna-
vinna sé aldrei sjálfvirk...
Til þessa virðist hópurinn hafa
getað athafnað sig hindrunarlaust
í Póllandi þrátt fyrir lýðumljósa
andþjóðfélagshyggju - fólk á jú að
láta stjórnast en eklci stjórna sér
sjálft... „Ég þarf ekkert að vera að
gefa yfirlýsingar um ástandið í Pól-
landi. Ég læt hinum það eftir sem
svarið er kreist uppúr", segir leik-
sjórinn keikur. Hann sagðist vera
nýkominn af ráðstefnu sem
franska sósíalistastjómin stóð fyr-
ir um efnaliagslega jálcvæða list-
sköpun. Þegar Kantor var spurður
hvaða banka hann aðhylltist, svar-
aði hann að sinn eigin banka
vantaði: banka sem hefur enga
stjórn á hlutunum - j>eir bara ger-
ist... Á sama fundi varði franski
kúltúrmálaráðherrann, Jack Lang,
„rétt hvers borgara til vinnu og feg-
urðar". „Fegurðar?" át Kantor upp.
„Fegurð er ekkert. Rétt til vinnu -
ágætt, þó mig persónulega skorti
áhugann. Ráðherrann hefði átt að
krefjast réttar hvers borgara til
sannleikans!" Og Kantor hélt
áfram: „Ég útskúfa þessu orði: V-l-
N-N-A, heldur notast ég við orðið
sköpun til að lýsa því sem ég geri.
Ég afneita vísindum í list og vinnu í
menningu - og sköpun kemur pen-
ingum ekkert við.“
Síðan ólagaði hann á sér hárið.
ÓE
Tadeusz Kantor stjórnar Dauða bekknum.
KVIKMYNDIR
A þöndum nasavœngjum - og hrapar
eftir Árna Þórarinsson
Regnboginrv
Kvennamál Richards
- Richard’s Things
Bresk. Árgerð 1983. Handrit: Frederic
Raphael, eftir samnefndri skáldsögu hans.
Leikstjóri: Anthony Harvey. Aðalhlutverk
Liv Ullman, Amanda Redman.
Ingmar Bergman hefur það á samvisk-
unni að hafa steypt tvær helstu leikkonur
síncir, Liv Ullman og Bibi Andersson í alveg
fast mót. Þessar tvær ágætu listakonur em
alltstf eins núorðið. Sama má segja um lær-
Iing Bergmans, Woody Allen. Tvær helstu
leikkonur hans, Diane Keaton og Mia Farr-
ow eru alltaf eins. Og þær em ekki aðeirts
eins frá einni mynd til annarrar. Þær em
eiginlega orðnar óþekkjanlegar hvor frá
annarri.
Ef einhverjir menn úú um heiminn æúa
að gera myndir um konur sem em í vand-
ræðum með sálina í sér, þá hringja þeir
sjálfkrafa í Liv Ullman. Og Liv mætir með
sín særðu augu, þrungin skandinavískri vei-
ferðarörvæntingu, sítt hárið kembt aftur í
purítanskt norskt tagl og setur í gang vel-
smurða drcimatíska leikvél sína með nett-
um munnviprum og fínlegum nasavængja-
slætti. Liv Ullman er orðin alþjóðlegur
skiptimiði í filmískum sálækreppum.
Þannig lá beint við fyrir höfunda þessarar
bresku myndar að smella Liv í hlutverk eig-
inkonu sem kemst yfir reiðarslag eigin-
manns síns með því að taka saman við við-
hald hans. En það bjargar ekki myndinni.
Þetta er ósköp mátúaust sálfræðidrama
með cúbrigðilegu ívcifi um konur sem inn-
anstokksmuni í þrotabúi karlmannsins. Það
eru stílgóðir spretúr í samtölunum, en per-
sónusköpun og uppbygging sögunnar eru í
skötulíki. Bretum lætur þetta form mun
verr en Frökkum og Svíum á borð við Berg-
man og allt koðnar niður í loðmullu og
leiðindum.
HELGARPÓSTURINN 19