Helgarpósturinn - 15.03.1984, Blaðsíða 18

Hvað eru mörg ö
i lamaðar?
Skólasystkin
sýna á
Kjarvalsstöðum
Rúrí, Rúna, Ivar og Þór
,,Nei, nei, við ætlum ekki að fara að
mynda neinn fastan sýningatióp.
Hins vegar finnst okkur efnistökin
og tilfinningin í þessum verkum
okkar slík að það gæti verið gaman
að raða þeim sænan í stóra sýn-
ingu.“
Svo lætur Rúrí myndlistarmaður
um mælt um sýningu sem hún, Þór
Vigfússon, ívar Valgarðsson og
Rúna Þorkelsdóttir opna á Kjar-
valsstöðum, í bæði austur- og
vestursal hússins, laugardaginn
17da mars. „Við vorum öll á sama
tíma í Myndlistarskólanum," bætir
hún við, „en samt er ekki svo að við
eigum einhverja sérstaka samleið í
myndlistinni. Við erum fyrst og
fremst að reyna að gera góða sýn-
ingu.“
Fjórmenningarnir sýna þarna
verk af ýmsum stærðum, gerðum
og toga: Rúna kemur heim frá
Amsterdam þar sem hún er búsett
með collage-myndir og teikningar
í fcirangrinum. Rúrí sýnir þrjá
skúlptúra af stærri sortinni unna í
gler og járn, „á mörkum þess að
vera umhverfisverk", segir hún
sjálf. Ivar Valgarðsson vinnur ein-
vörðungu í steinsteypu í þetta sinn
og sýnir steypta skúlptúra og lág-
myndir. Þór á væntanlega flest
verk á sýningunni, skúlptúra og
málverk, um sjötíu talsins, og er
myndefnið dýraríkið í ýmsum birt-
ingarformum.
Sýning þeirra fjórmenninganna
á Kjarvalsstöðum hefst sem fyrr
segir á laugardag og lýkur ltaapríl.
• - EH.
BOKMENNTIR
Tómir snillingar?
Þeir settu suip á öldina.
Islenskir stjórnmálamenn.
Ritstjóri: SigurðurA. Magnússon.
Iðunn, 1983, 309 bls.
í þessari bók fjalla sextán höfundar um
jafn marga forystumenn íslenskra stjóm-
mála á þessari öld. Ritstjóranum var falið
að velja þá sextán er honum þættu hafa sett
sterkcistan svip á öldina og fá höfunda til
þess að skrifa um þá. Fjallað er um þrjá
forystumenn frá tíma sjálfstæðisstjórn-
mála, þáSkúla Thoroddsen (um hann rilar
Jón Guðnason), Hannes Hafstein (Sigurður
A. Magnússon) og Jón Magnússon (Sigurð-
ur Lindal), en Jón hélt raunar áfram stjóm-
málaafskiptum eftir að nýir flokkar komu til
sögu, byggðir á mismunandi afstöðu til
innanlandsmála, og var forsætisráðherra
Ihaldsflokksins 1924-26. Fjallað er um þrjá
sjálfstæðismenn, Jón Þorláksson (Gunnar
Thoroddsen), ÓlafThors (Jónas H. Haralz)
og Bjarna Benediktsson (Jóhannes Nordcil)
og þrjá framsóknarmenn, Jónas frá Hriflu
(Þórarinn Þórcirinsson), Tryggva Þórhalls-
son (Andrés Kristjánsson) og Hermann
Jónasson (Vilhjálmur Hjálmarsson). Úr her-
búðum Alþýðuflokksins em valdir þeir Jón
Baldvinsson (Jón Baldvin Hannibalsson),
Ólafur Friðriksson (Pétur Pétursson) og
Héðinn Valdimarsson (Gils Guðmunds-
son), en Héðinn klauf Alþýðuflokkinn og
stofnaði Sósíalistaflokkinn með kommún-
istum 1938, þó hann gengi raunar úr þeim
flokki skömmu síðar. Kommúnistar eða
sósíalistar í hópnum em þeir Brynjólfur
Bjarnason (Gísli Ásmundsson), Einar 01-
geirsson (Haukur Helgason) og Magnús
Kjartansson (Svavar Gestsson). Loks skrifar
Helgi Már Arthursson um Hannibal Valdi-
marsson, sem var formaður þriggja stjóm-
málaflokka: Alþýðuflokks, Alþýðubanda-
lags og Scimtaka frjálslyndra og vinstri
manna. Eins og ritstjórinn ræðir í formála
má endcdaust deila um þetta val og skal ekki
fundið að því hér.
Kostir þessa rits em margir. Það er yfir-
leitt vel skrifað og læsilegt. Það er kostur að
geta gengið að stuttu yfirliti um stefnu og
störf þessara manna og í ritinu er mikill
fróðleikur saman kominn. Sumir höfund-
arnir gera líka meira en að segja ævisögu;
þeir reyna að greina stjómmálasöguna eða
einstaka þætti hennar, túlka stefnu og starf-
semi stjómmálaflokka og fjalla um mikil-
væga atburði um leið og greint er frá hlut
viðkomandi stjórnmálamanns í þeirri
heildarmynd sem dregin er. Höfundar
ganga þó mislangt - og misvel - í þessa
áttina, enda kannski erfitt í stuttum þáttum.
Þá er fengur í niðjciskrá, sem Guðjón Frið-
riksson hefur tekið saman.
Ýmsir gallar em líka augljósir á þessu
verki. Heimilda er yfirleitt ekki getið, jafnvel
ekki um orðréttar tilvitnanir. Þetta rýrir
gildi bókcirinncLr mikið og er sérstaklega
gremjulegt vegna þess að úr þessu hefðu
höfundarnir getað bætt án þess að leggja á
sig mikla viðbótarvinnu. Þá hefði verið akk-
ur í að fá skrár um það helsta sem forystu-
mennirnir hafa ritað - og ritað hefur verið
um þá. Það er sennilega rétt sem stendur á
kápusíðu, að þessi bók veki „forvitni les-
andans um enn frekari kynni cif stjómmála-
sögu okkar aldar”. En bókin veitir ekki svör
um það hvernig svcila megi þessari forvitni.
Annar galli á bókinni er sá, að sumir höf-
undanna eru mjög einsýnir í túlkun og
gagnrýnislausir - hefja sinn mann upp til
skýjanna. Þessu fylgir stundum óþcirfleg
dómgirni og stóryrði. Ritstjórinn sjálfur er
ekki barnanna bestur í þessu efni. Hann
segir m.a.: .Jíagan um átök heimastjórnar-
manna og Valtýinga er ákaflega flókin og
mótsagnafull ... Hefur Kristján Albertsson
gert henni glögg og eftirminnileg skil í
þriggja binda verki sínu um Hannes Haf-
stein ... sem bregður upp hrollvekjcindi
mynd af hringiandahætti, hentistefnu og
hundsku þeirra valdeisjúku manna sem sáu
ofsjónum yfir framtaki og farsæld skáld-
mennisins sem fegurst hafði túlkað draum-
sýnir þjóðarinnar og framtíðarþrár í töfr-
andi Ijóðum ” (42^13). Stóryrðagaspur af
þessu tagi bætir litlu við skilning okkar á
Hannesi og lofrit Kristjáns um hann verður
seint erkidæmi um hleypidómalausa sagn-
fræði. Þá fullyrðir ritstjórinn um Hannes, að
enginn stjómmálcimaður hafi „verið jafn-
herfilega rægður og affluttur af öfundar-
mönnum sem flykktust að honum einsog
hrægammar” (39). Nú er þetta auðvitað
ekki auðprófanleg tilgáta, en minna má á að
geðveiki var borin á Jónas frá Hriflu (sem
Þórarinn Þórarinsson segir raunar um-
deildasta íslending þessarar aldar) og
margir aðrir hafa hlotið drjúgan skammt ai
níði, t.d. Bjami Benediktsson og Stefán Jó-
hann Stefánsson - svo ekki sé minnst á
hundana valdasjúku, andstæðinga Hann-
esar! - En kannski vom öll illmælin um
þessa menn sönn?
Stundum jaðrar oflofið við háð, t.d. þegar
Einar Olgeirsson er sagður „manna skyggn-
astur á framvindu mcinnkynsins” (217) og
Hannibal Valdimarsson talinn hafa spilað á
fundina „án þess að leggjast í lýðskmm”
(239). Og heldur vandast málið þegar að
atburðum kemur, sem allir vildu kveðið
hafa. Þcmnig er um lýðveldisstofnunina.
Okkur er sagt að enginn hafi átt meiri þátt í
því en Hermann Jónasson „að glæsileg
þjóðcU'eining náðist um lokaskrefin í frelsis-
baráttu landsmanna” (192-3), en eigi að
síður „kom það í hlut sjálfstæðismanna, og
þá fyrst og fremst þeirra Óiafs Thors og
Bjarna Benediktssonar, að hafa fomstu um
sambandsslit og stofnun lýðveldis”
(169-70) - auk þess sem „Sósíalistaflokkur-
inn átti drjúgan þátt í að hrinda lýðveldis-
stofnuninni í frcunkvæmd 1944” (205).
Ýmsar hæpnar túlkanir má finna í ritinu.
Þannig er það vafalítið ofsagt að „upphafs
fasisma í Evrópu gæti í aðför hvíta liðsins
að Ólafi Friðrikssyni” (117). Sama gildir um
fullyrðingu um þingrofið 1931: .M'nnstu
munaði að kóngurinn yrði cifsagður og lýst
yfir stofnun lýðveldis af þessu tilefni” (73).
Og það er skrýtin sagnfræði þegar fullyrt er
að það hafi verið „meginverkefni Kommún-
istaflokksins cilla tíð að hcifa forustu í at-
vinnuleysisbaráttunni og fylkja verkalýðs-
stéttinni saman í þeirri baráttu þrátt fyrir
sundrungaröfl, sem ailt^Lf vom að verki”
(202).
Áður var nefnt, að sumir höfundamir
reyna að greina mikilvæga atburði. Nokkrir
þeirra fjalla t.d. um klofning Alþýðuflokks-
ins. Engin greining er heijleg, en ýmis sjón-
armið koma fram. Gísli Ásmundsson segir
að á ámnum fyrir 1930 hafi „vinstri armur-
inn undir fomstu kommúnista” leitast við
„að ná samstarfi við hægri cirminn í kjara-
baráttu verkalýðsins, en hægri armurinn
hafnaði öllu slíku” (201). Pétur Pétursson
segir hins vegar að Ólaf Friðriksson, sem
vann með kommúnistunum, hcifi greint á
við þá um afstöðu til Alþýðúflokksins.
„Ólafur vildi eigi láta sverfa til stáls á opin-
berum vettvangi né ganga í berhögg við
stefnu flokksins. Sakar hcinn unga kommún-
ista síðar um að þeir vilji „gana á undan
meginhemum”.” ,Jíinkum hafi róðurinn
þyngst hjá Ólafi þegar „ungir námsmenn
hveríía heim og hampa jarteiknum og post-
ullegu innsigli Moskvuvalds” (121). Sjálf-
sagt má eitthvað um það deila hverjir hafi
helst stuðlað að klofningi Alþýðuflokksins,
en vafcdítið má telja að löngu fyrir 1930 hafi
kommúnistar ákveðið að una því ekki að
vera minnihlutahópur í flokknum, eins og
raunar kemur fram hjá Jóni Baldvin Hanni-
balssyni, þó frekari rökstuðningur sé nauð-
synlegur.
Jón Baldvin fjallar líka um stefnubreyt-
ingu Kommúnistaflokksins á fjórða ára-
tugnum, þegar kommúnistar heimtuðu
..samfylkingu” með alþýðuflokksmönnum
gegn fasismcmum, en áður höfðu þeir kallað
kratana „sósíalfasista”. Þetta var í samræmi
við stefnubreytingu Komintem. Hann segir:
„Seinni tíma mönnum hlýtur að vera það
ráðgáta, hvernig pólitískur sértrúarsöfnuð-
ur, sem var svo gjörsamlega ærður á sál og
sinni ... gat áunnið sér tiltrú almennings
með óbrjálaða dómgreind” (79). Jón viðrar
hér - með ritstjóralegu orðalagi - ein-
hverja mikilvægustu spumingu íslenskrar
stjórnmálasögu: Af hverju reis ekki upp hér
sterkur jafnaðarmannaflokkur eins og í
Skandinavíu? En hvorki Jón né aðrir gefa
heillegt svar við þeirri spumingu í þessu
riti.
Jónas Haralz fjallar um hitt megin-
einkennið, sem greinir íslenska flokkakerfið
frá flokkcikerfunum í Skandinavíu: sterkur,
sameinaður hægri flokkur. Hann sagir: ,Jná
hefur einnig verið haldið fram, að velgengni
Sjálfstæðisfiokksins, mikið og staðfast fylgi
hans um langan tíma, eigi einmitt rætur
sínar að rekja til forustu Ólafs Thors og
síðcir Bjarna Benediktssonar. Án svo mikil-
hæfra forustumanna, sem þeir vom, og Jón
Þorláksson á undan þeim, hefðu örlög
flokksins orðið svipuð og örlög íhaldsflokka
og frjálslyndra flokka í sumum nágranna-
löndum okkar, dvínrindi fylgi og vaxandi
sundrung. Þá hefur því einnig verið hcildið
fram, að Ólafur Thors hafi leitt Sjálfstæðis-
flokkinn á nýjar brautir, frá þröngri, jafnvel
ofstækisfullri íhaldsstefnu, til frjálslyndis
og víðsýnis og þá jafnframt til þess sveigj-
anleika, sem nálgast gæti hentistefnu”
(166). Báðum þessum skýringum hafnar
Jónas, en segir að skýringin sé „fólgin í því
framar öllu, að Sjálfstæðisflokkurinn er eini
stjórnmálciflokkurinn á íslandi, sem hefur
að leiðcirljósi Scimeiningu þjóðarinnar en
ekki sundrungu hennar” (167). Greining
Jónasar er athyglisverð, en vekur kannski
fleiri spumingar en hún svcircir. Það má svo
sem segja að flokkar séu stórir af því að
mörgum líki stefna þeirra vel (þó það sé
raunar engan veginn sjálfgefið að menn
fylgi flokkum einungis vegna stefnumála
þeirra). En af hverju nýtur svipuð stefna
mismikils fylgis á ólíkum tímum og í mis-
munandi löndum? Slíkum spumingum
verða menn að svara, vilji þeir skýra styrk
flokka út frá stefnu þeirra. Og ég hygg að
skýringin á velgengni Sjálfstæðisflokksins
sé miklu flóknari en Jóncis vill vera láta - og
að þar komi bæði við sögu þættimir er
hann hafnar og sá er hann heldur fram, en
raunar ýmsir fleiri.
Það er fengur í þessari bók. Hún er ekki
gallalaus, en margt í henni er fróðlegt og
umhugsunarvert. Kannski nýtist hún þeim
best, sem annað hvort þekkja efnið nógu vel
til þess að leggja á það gagnrýnið mat, eða
kæra sig kollótta um fræðileg vinnubrögð.
Og raunar er skylt að taka fram, að sumir
höfundamir em alveg lausir við það sem
hér hefur verið fundið að.
Frágangur bókarinnar er ágætur.
P-S. Fyrir jólin varð mér það á í umsögn
um Eystein i eldlínu stjórnmálanna að eta
það gagnrýnislaust eftir Vilhjálmi Hjálmars-
syni, að Eysteinn hafi verið lengst ráðherra
á íslandi. Jóhannes Nordal segir í kaflcinum
um Bjarna Benediktsson að Bjarni hafi
lengst gegnt ráðherraembætti. Það er rétt.
Munurinn er að vísu ekki mikill. Eysteinn
var ráðherra í 19 ár og fimm daga, en Bjarni í
20 ár og 40 daga.
18 HELGARPÓSTURINN