Helgarpósturinn - 15.03.1984, Blaðsíða 25

Mestar breytingar
á orðaforðanum
segir Baldur Jónsson formaður íslensku málnefndarinnar
Baldur Jónsson dósent er for-
maður íslensku málnefndarinn-
ar. Hann var spurður hvort hann
teldi íslensku vera að ganga í
gegnum meira breytingaskeið
núna en hún hefði gert t.d. síð-
ustu 300 ár. >PJá, líklega er málið
að breytast meira en oft áður,”
sagði Baldur, „að minnsta kosti
einhverjir þættir þess. Það má
nefna orðaforðann sérstaklega,
hann er vafalaust sá þáttur ís-
lenskunnar sem tekið hefur
mestum breytingum. Ég veit hins
vegar ekki til þess að nú séu að
verða neinar kerfisbreytingar í
málinu, t.d. í beygingarkerfinu.
En það má nefna að samfara
breytingum á orðciforða hefur átt
sér stað röskun á hlutföllum
beygingarflokka, t.d. nafnorða.
Mikið af nýjum orðum í málinu
hefur þannig lent í kvenkyni og
tekið veikri beygingu, beygst
þannig eins og orðið „saga”.
Þessi flokkur veikra kvenkyns-
nafnorða hefur síðan haft átirif á
aðra beygingarflokka. Það er t.d.
farið að bera á tilhneigingu til
þess að kvenkynsnafnorð sem
beygjast sterkri beygingu, séu
látin taka veiku kvenkynsending-
una -u í staðinn fyrir -ar í eignar-
falli eintölu; margir eru þannig
famir að segja „aukningu” í stað-
inn fyrir „aukningar".
En beygingarkerfið sjálft er lík-
lega ekki í hættu og íslenskan
ætti að geta orðið beygingamál
um ókomna framtíð. Það er ekk-
ert sem bendir til þess að beyg-
ingamál séu óæðri flokkur tungu-
mála, skör lægra í þróuninni en
þau mál sem hafa losað sig við
beygingar. Það er ekki hægt að
ganga út frá því að íslenskan þró-
ist að þessu leyti á sama hátt og
önnur germönsk tungumál í
Norðvestur-Evrópu. Það munu
líka vera til dæmi um að mál hafi
þróast út í það að verða beyg-
ingamál.
Eg lít á það sem þroskamerki
að við skulum vera með virkt mál
sem er ræktað af skynsamlegu
viti en tilviljun ein ekki látin ráða
þróuninni.”
er. Ekki er að svo stöddu vitað
hvort hér er um einkennandi mál-
far yngra fólks að ræða, sem síðan
eldist af því, eða hvort unga
fólkið viðheldur þessum málfars-
einkennum. .Jtannsóknimar verða
að ná yfir lengri tíma," segir
Kristján Árnason lektor. „Þessi
framburðaratriði sem við kennum
við óskýrmæli hafa ekki verið
könnuð á skipulegan hátt áður.
Talaðu aftur við mig eftir 20 ár.”
Rannsóknir Björns
Guðfinnssonar
Rcinnsóknarhópurinn stendur bet-
ur að vígi hvað varðar breytingar á
hefðbundnum máflýskuatriðum
og niðurstöðumar hvað þau varð-
ar varpa ljósi á það hvemig þessi
framburðaratriði hafa þróast með
þjóðinni. „Við emm svo heppin að
geta stuðst við rannsóknir sem
Bjöm Guðfinnsson málfræðingur
gerði upp úr 1940. Hann gerði út-
tekt á málfari skólabama og fékk til
þess styrk frá Alþingi. Þá stóð til að
Ríkisútvarpið fengi styrk til mál-
fegrunar, en áður en svo gæti orðið
töldu menn rétt að fyrst væri kann-
að hvemig fólk talaði. Rannsóknir
Björns em okkur mjög gagnlegar
og við bemm okkar niðurstöður
saman við hans,” segir Kristján.
Sem fyrr segir em heildamiður-
stöður rannsóknanna aðeins til-
búnar fyrir Vestur-Skaftafellssýslu
og Reykjavík. Niðurstöðumar af
fyrmefnda svæðinu birtust í rit-
gerð Kristjáns og Höskuldar Þrá-
inssonar í tímaritinu íslenskt mál í
fyrra en Reykjavíkumiðurstöðurn-
ar em óbirtar og aðeins til í tölvu-
útskrift. Meginniðurstöður rann-
sóknanna í Vestur-Skaftafellssýslu
vom þær, að hefðbundin málfars-
einkenni þar væm á undanhaldi.
Samanburður leiðir þannig í Ijós
að fyrir um 40 ámm hafði 91% 13
ára barna í sýslunni hreinan hv-
framburð, en aðeins 13% núna.
Það kemur einnig í ljós að umtals-
verður fjöldi þeirra, sem höfðu hv-
framburð samkvæmt rannsóknum
Björns Guðfinnssonar, hefur nú
látið af honum. Aðeins 54% þeirra
sem vom á unglingsaldri fyrir um
40 ámm hafa nú hv-framburð. Kv-
framburðurinn hefur því greinilega
verið í sterkri sókn á þessum tíma.
Nokkuð öðm máli gegnir um hinn
staðbundna einhljóðaframburð í
sýslunni, sem var ekki jafn algeng-
ur og hv-framburðurinn og hefur
minnkað minna en hann.
Harðmœli - flámœli
Af öðmm niðurstöðum rann-
sóknanna sem nú liggjá fyrir, má
nefna, að harðmæli virðist heldur
hafa sótt á í Reykjavík. Þar með er
ekki sagt að Reykvíkingar séu upp
til hópa að verða harðmæltir, held-
ur aðeins það að þeim sem tala
hreint linmæli hefur fækkað úr
91,5% í 89% á 40 árum samkvæmt
þessum rannsóknum. ,það er
hægt að hugsa sér tvenns konar
skýringar á þessu,” segir Kristján
Arnason. ,Annars vegar aðflutning
fólks sem er harðmælt eða það að
menn hafi í auknum mæli farið að
temja sér þennan framburð.”
íiamkvæmt niðurstöðunum
virðist flámæli vera á undanhaldi.
Greinilega kemur í ljós að eftir því
sem fólk er eldra því meiri líkur eru
á því að það sé flámælt: segi „fer-
ir” í staðinn fyrir fyrir o.s.frv. ,J>etta
er dæmi um þróun sem virðist hafa
verið stöðvuð í málinu,” segir
Kristján. „Það hefur stundum verið
sagt, að hið svokallaða flámæli hafi
komið til vegna innbyggðrar til-
hneigingcu- í íslenska sérhljóða-
kerfinu. Sérhljóðakerfi breytast
mjög gjarna í tungumálum og flá-
mæli var svo sem ekkert órökrétt-
ari þróun en margar aðrar sér-
hljóðabreytingar sem orðið hafa í
íslensku. Sérhljóðakerfið hefur
einfaldast, y og i féllu þannig
saman í eitt hljóð og einu sinni
voru einnig til tvenns konar ö og
tvenns konar a.”
I rannsóknum sínum hefur hóp-
urinn rekist á nýtt afbrigði af „flá-
mæli” sem ekki hafði verið tekið
sérstaklega eftir áður. Það ein-
kennilega við þetta afbrigði er að
það kemur miklu frekar fyrir í máli
ungmenna en þeirra sem eldri eru,
öfugt við .Jiefðbundið" flámæli.
Hér er um að ræða það þegar sagt
er „sug” í staðinn fyrir sög, „fur-
um” í staðinn fyrir förum os.frv.
Það er einnig athyglisvert að flá-
mæli á þessum sérhljóðum gekk
áður í þveröfuga átt, fólk sagði
„gölur” í stað gulur.
Kynslóðabil
ÖII tungumál tcika breytingum í
tímans rás. Talið er að breytingar
þurfi minnst tvær til þrjár kynslóð-
ir til að ganga í gegn. Islenska hefur
verið mjög íhaldssamt tungumál,
meðal annars vegna þess að litlar
breytingar urðu lengst af á þjóðfé-
laginu, og sumar breytingar á mál-
inu hafa tekið mjög langan tíma.
„Þannig byrjaði að örla á kv- fram-
burði hér á landi strax snemma á
18. öld og hann var enn talsvert
óalgengur í byrjun þesscircir cildar.
Nú leiða svo rannsóknirnar í ljós
að hraðar breytingar hafa átt sér
stað á þessum framburði síðustu
áratugi. Sömu sögu er að segja
um vestfirska einhljóðafram-
burðinn sem rakinn er allt cútur til
14. ald;ir. Hann lifði góðu lífi áVest-
fjörðum langt frcun á þessa öld en
er nú fyrst óðum að hverfa, nema
hjá einstaka manni. Þessar breyt-
ingar benda vissulega til þess að
íslenskan sé að ganga í gegnum
mikið breytingaskeið,” segja þau
Þórunn Blöndal og Guðvarður Már
Gunnlaugsson, nemar í málvísind-
um við H.Í., sem unnið hafa að
rannsóknunum.
En hvert stefna þessar breyting-
ar? „Það er stóra spurningin. Og
við vitum ekki svarið við henni,”
segir Kristján. „Þær geta leitt til
meira samræmis í málkerfinu, ein-
faldari framburðar kannski.
Kannski hcifa þær í för með sér
gjörbyltingu á málkerfi okkar. Hver
veit? Ef til vill hættir íslenskan að
vera beygingamál þegar beyging-
arendingar fara að hverfa, eins og
gerðist til dæmis í ensku og
dönsku.”
Eru þær breytingar sem nú virð-
ist örla á í málinu, svo sem brottfall
og samlögun, þess eðlis að ástæða
sé til að virkja almenningsálitið
gegn þeim, á sama hátt og almenn-
ingsálitið tók að spyrna gegn flá-
mæli? „Ég mundi leggja til að fólk
yrði upplýst um þetta,” segir Krist-
ján, „að kennarar fengju vitneskju
um þetta, þannig að hægt væri að
móta einhverja stefnu í þessum
máíum. En ég vara við öllum öfgum
í þessu sambandi, einstrengings-
leg málvöndun gæti leitt til þess að
málið yrði stirðbusalegt. Menn
geta viðhaldið ákveðnum fram-
burðareinkennum ef vilji er fyrir
hendi. Á hinn bóginn má gera ráð
fyrir því að breytingar gangi frekar
í gegn ef fólk spekúlerar ekkert í
málinu. Þetta fer mest eftir al-
mennri afstöðu fólks til málvemd-
ar og málvöndunar, almennings-
álitinu. Það þýðir ekki að þröngva
upp á þjóðina einhverju sem hún
vill ekki tala.”
Kristján viil gæta „hæfilegrar
íhaldssemi” í samskiptum við
tungumálið en segir að þróun þess
verði seint stöðvuð: „Til þess
þyrfti óskaplega einurð eða þver-
móðsku samhentrar þjóðar.”
HELGARPÓSTURINN 25