Helgarpósturinn - 13.06.1985, Blaðsíða 12

Jónas Árnason rithöfundur í HP-viðtali
Áhugaleikhús og
mynd og texti eftir Gunnar Gunnarsson
Þaö bœröist ekki hár á höföi einn uorfagran eftirmiödag fyrir skömmu, þegar uiö ókum
í hlaö á Kópareykjum í Reykholtsdal og hittum Jónas Arnason rithöfund, sem þar býr
ásamt henni Guörúnu sinni. Logniö myndaöi eins og hjúp kringum menn og skepnur og
þegar einhuer raust upphófst: hnegg, jarmur eöa tíst úr fuglshálsi, ellegar Jónas aö át-
skýra mannlífiö, uar engu líkara en hljóöiö héngi kyrrt í loftinu og skrifarinn þyrfti ekki
aö hafa fyrir þuí aö festa þaö á blaö, heldur gœti tínt oröin og hljóöin eins og áuexti af
tré. Þaö gefast ekki betri aöstæöur til aö taka uiötal.
Þær voru að mála stofuna, Guðrún og yngsta
dóttir þeirra Jónasar, Birna. Og Jónas virtist feg-
inn að fá ástæðu til að halda sig fjarri fram-
kvæmdum. Við gengum upp á tún og'horfðum
á lambféð eins og við værum alvörusveitamenn
og Jónas setti skrifarann inn í staðhætti, mál-
venjur, mannlíf. Það höfðu borist af því spurnir
að Jónas væri búinn að skrifa nýtt leikrit sem
kæmi kannski á svið bráðum.
„Dandalaveður", sagði Jónas. „Það heitir
„Dandalaveður". Þeir tala um dandalaveður á
Norðfirði þegar blíðan ræður. Þannig veður hef-
ur líka verið kallað „koppalogn'. Og svo fékkst
hann ekki til að tala meira um „Dandalaveður"
í bili og skrifarinn varð að gera sér að góðu
dandalaveðrið í Reykholtsdalnum um stund og
ekki fyrr en hann var kominn almennilega á
suðvestan með úrhelli að Jónas fór aftur að tala
um „Dandalaveður" — þá var komin nótt og
unga fólkið úr nágrenninu farið að ríða út, þeysti
fram og aftur veginn neðan við Kópareyki. Við
horfðum á vaska menn og konur þenja tamning-
arfola — greindum fólkið og hrossin eins og
hulduverur gegnum gufuna sem lagði upp af
sundlauginni þeirra Jónasar og Guðrúnar þarna
í hlaðvarpanum.
„Hér er allt sem við
sækjumst eftir"
„Veðrið er nú ekki alltaf svona,“ sagði Jónas.
„Við fáum hingað taglið af norðanhríðunum.
Blíðu vorkvöldin sem ég man eftir í Reykjavík"
- (saknaðarstuna), „þau eru ekki hér. Sérðu koll-
inn þarna handan við Kópareykjabæinn? —
Þarna skiptir oft um veður á milli okkar og
þeirra á Kjalvararstöðum. Það er oft blíða þar
niður frá, en kalsi hér.“
— Þið saknið kannski samkvæmislífsins í fjöl-
menninu?
„Nei. Hér höfum við allt sem við sækjumst eft-
ir. Við eigum ekki margar bækur, en hér eru góð
söfn. Það er nú til dæmis þetta mikla safn hans
Guðmundar Hagalíns. Og við höfum aðlagast
þessum stað — höfum átt hér lögheimili í tutt-
ugu ár...
Maður lýtur orðið hrynjandinni í kringum
þennan stað, gengur sinar leiðir, fer i laugina á
vissum tímum, fylgir árstíðunum. Ég fer ofan
klukkan sjö og set morgunkaffið í gang, borða
brauðið og smakka á ostinum. Ég hef hér dollu
úti í skemmu þar sem ég læt hann kasast. Það
er þessi camembert-ostur þeirra - ef hann fær
að dafna í nokkrar vikur verður hann besti
fransmannaostur. Ég varðveiti gerilinn í doll-
unni. Þetta er eins og í brugginu eða skyrgerð-
inni.. .
Ég var í sveit í Mývatnssveit. Þar var skyrkjall-
ari — og í þessum kjallara var einhver gerill sem
var svo góður að þar var gott að ýlda egg eins
og þeir gerðu þarna. Jóni í Múla, afa mínum,
fannst úldnu eggin góð. Gömlu Mývetningunum
— vinum okkar Starra í Garði — þeim fannst gott
að fá úldin egg. Það voru andaregg óg reyndar
egg úr fleiri fuglum. Ég held að þau hafi verið
látin ýldna (það heitir það) í skurninni. Það er
svipað og þessi prósess með ostinn. Þetta var og
er algengt. Grænlendingar kasa mikið mat, t.d.
rjúpu og aðra fugla. Þetta er grafið í jörð, talað
um fiðurkjöt, fiður og bein verður allt að sama
efninu og hægt að borða það með skeið. . .
Og hákallinn
— Hákallinn líka. Hann verður náttúrlega
betri eftir því sem til hans er stofnað. í pollunum
fyrir austan til dæmis... . Þessum fúlu pollum
sem stóðu uppi eftir að hafði brimað yfir eyjuna
þarna, Seley. Þá var hákallinn settur í pollinn og
þar var góður gerill og hann kasaðist vel. Kös,
hákallskös — að kasa, kássa — þetta er allt af
sömu rót, sagt ýmist kös eða að kæsa. Ætli ég
kæsi ekki ostinn?"
Og Blöndal
Jónas er eiginlega ekki að tala um ost, egg eða
hákall — hann er að velta fyrir sér orðum og
uppruna og spyr skrifarann í þaula, teygir sig í
orðabók Blöndals — „maður er farinn að efast
stundum um Karl Marx og Asmund Stefánsson
— en Blöndal treysti ég. Það er eiginlega alveg
nóg hér uppi á Kópareykjum að vera með Sigfús
Blöndal. Þegar ég heyri eitthvert orð hjá gömlu
fólki hér, þá hringi ég stundum í Björn Blöndal
eða hann Ingimund Asgeirsson á Hæli. Þeir gá
í skruddur hjá sér og ég í Blöndal. Ég fæ æ meira
út úr þessu. Ég er farinn að spilla samkvæmum
sem ég lendi í af því ég er alltaf að rekja þetta
áfram og er svo drýldinn yfir þessu. Drýldinn
yfir að kunna ýmislegt og vil láta vita af því. Svo
er maður að rifja upp það sem maður lærði í
latínu, æsist upp í meðferð orða...
Og fíkin Kella og
hundurinn Lubbi
— Sjáðu hana Kellu mína. Hún er collie. Það
er fjárhundakyn sem ýms afbrigði eru til af.
Þetta er gáfuð tik, þótt hún hafi ekki verið tamin
við fé. Og þarna er hann Lubbi. Hann er nú eig-
inlega bara hvolpur ennþá. Hún er að siða hann
til, finnst hann oft vera of fleðulegur við ókunn-
uga. Hann er mikið fyrir að láta klappa sér. En
collie — sjáðu til: Það voru Rómverjar sem rækt-
uðu þetta fyrstir á Ítalíuskaganum. Ætli þeir hafi
ekki flutt kynið með sér til Bretlandseyja? Nafn-
ið er dregið af collaborare á latinu — collaborat-
or á ensku sem merkir samstarfsaðili. Okkar for-
feður voru ekki með fjárhunda. Þeir voru með
varðhunda. Það var til dæmis hann Sámur
Gunnars á Hlíðarenda. Hann hefur verið úlf-
hundur, sjálfsagt ættaður frá Irlandi, og þar hétu
margir og heita Seamus. Sama orðið...
Og fólkaungi í skemmunni
— Sjáðu, þarna er skemman þar sem ég rækta
ostinn. Þarna flaug einu sinni fálkaungi inn.
(Maður má náttúrlega ekki nefna þetta — þá
koma ræningjarnir að leita að hreiðrunum) —
en ég varð var við hann og var sá bjáni að halda
að ég gæti átt við hann berhentur. Ekki aldeilis.
Sá var nú ekki saklaus. Svo ég tók vinnujakka af
honum Eyjólfi bónda hér og kastaði yfir fuglinn
— náði honum, kom honum út og sleppti hon-
um. Ég frétti svo að einhverjir búhyggnir hefðu
verið hneykslaðir á mér að snúa hann ekki úr
hálsliðnum. Það er samkeppnin sem ræður
hugsunarhættinum. Ég sá einu sinni fjóra eða
fimm fálka á símalínunni hér. Þeir eru stundum
að hrekkja hænurnar hér uppi í kofanum. Þá
verður nú aldeilis fjaðrafok...
Bleikjan í Hvítá
— Sjáðu, hér er ég með veiðigræjurnar mínar.
Ég veiði silung. Ég hef aldrei skilið laxveiði. En
bleikjan afturámóti: það gengur stofn seint upp
i Hvítá. Mjög óvenjulegt. Hún gengur löngu eftir
að aðrir fiskar hafa gengið. Þetta er bleikja úr
sjónum. Sigurður heitinn á Gilsbakka vissi
margt og ég hef mína fiskivisku úr honum. Ég
veit orðið margt gegnum árin um veiðistaði. Ég
skrái þetta allt nákvæmlega niður í almanakið.
Það verður svo gaman að þessu þegar maður
þekkir það og hefur á tilfinningunni. Staðirnir
þar sem ég veiði þessa Hvítárbleikju eru langt
fyrir ofan Kljáfoss. Þá er fiskurinn kominn 60
eða 70 km frá ósum ef bugðurnar eru taldar. Nið-
ur frá — ég fylgist alltaf með sjávarföllum í
Andakílsánni, — ef maður miðar við flóð, og ég
miða alltaf við almanakið — tekur hún best
svona tveim tímum fyrir háflóð, eða er líklegast
að hún taki — og þetta er eins ofan við Kljáfoss
þar sem ekki gætir flóðs. En hún tekur ekki
lengi. Þetta er stuttur tími sem hún bítur á.
Þannig var þetta líka með þorskinn. . .
Þorskurinn við Grænland
— Ég var einu sinni á skútu úti af Langanesi
með Færeyingum. Þeir sögðu mér að þeir hefðu
stundum verið á grunnu við Grænland — svo
grunnu að þeir sáu hann. Þá leit hann kannski
ekki við krókunum. En svo tók einn sig út úr, fór
að skoða krókana, og þá urðu hinir vondir og
fóru að hnubba hann og voru bara fúlir. Svo fóru
þeir allir að skoða krókana og bitu á hver á fætur
öðrum. Þannig er það Iíka með silunginn. Hann
er ekki svona svangur — heldur fúll út í spúninn,
espast upp — og bítur á. Þetta er sefjun meðál
fiska (eins og verður oft á kappleikjum, t.d. í fót-
bolta). Allt í einu er eins og þetta verði bara
stællinn hjá þeim að fara að skipta sér af spúnin-
um. En þeir taka ekki eftir því að sá sem skiptir
sér af spúninum, þessum litla aðkomufiski, hann
hverfur. Silungar læra ekki af reynslunni. Ekki
frekar en menn. — Taktu eftir dýptinni í þessu
hjá mér. . .“
Og þar með hefur skrifaranum tekist að fá
Jónas til að tala um mannfólk — og raunar nokk-
uð erfitt að halda rithöfundinum við þann heita
pott. Við ónáðum Guðrúnu og Birnu við máln-
ingarvinnuna, þiggjum kaffi og hjónabandssælu
og fáum okkur svo bíltúr fram dalinn. Jónas seg-
ir deili á bæjum og fólki, við skoðum hross og
menn og silunga og laxaseiði í fiskeldisstöðinni
og skáldið fer undan í flæmingi þegar blaða-
maðurinn reynir að fá hann til að tala um
„Dandalaveður" — en fer þó ekki langt undan.
Við ökum hring í dalnum, úrhellið í suðvestan-
áttinni er hlýtt — og laugin heima á Kópareykj-
um freistandi. Og það tekst að stytta sér leið úr
dýraríkinu yfir í mannheima með því að byrja á
því að tala um krata.
„Yngri og heimskari
en Jón Múli"
„Krati er bara svona... eins og maður á ekki
að vera — blessaður, þú...“ En skrifara tókst að
losa skáldið frá krötum, enda eins gott — góða
skapið komið langleiðina út um gluggann en
náðist í skottið á því. Og kratar þar með af-
greiddir og hægt að fara að nálgast ritstörfin.
„Við Jón Múli sömdum Deleríum búbónis og
Járnhausinn saman. Það er algengur misskiln-
ingur að ég hafi einn samið leiktextann en hann
bara lögin. Hann var líka textahöfundur. En
vegna þess að ég er bæði yngri og heimskari en
hann, þá hélt ég áfram að semja leikrit. Við skul-
um nú ekki vera að fara svo nákvæmlega út í
það. En þannig var, að ég var eitt sumar á Eng-
landi og skrifaði þá langt og alveg ómögulegt
leikrit. Það var eiginlega grunnurinn að einþátt-
ungi sem var sýndur í Iðnó og heitir „Drottins
dýrðar koppalogn.” Og ég samdi annan einþátt-
ung sem heitir „Táp og fjör". Þessir einþáttungar
báðir voru sýndir saman og sýningin var kölluð
„Koppalogn". En ég var aídrei almennilega
ánægður með þetta.
Ég hafði séð „Þjófa, lík og falar konur" í Iðnó.
Það var ungur, sænskur leikstjóri sem leikstýrði
— Christian Lund. Þetta var mér opinberun. Ég
hafði auðvitað sé okkar fólkkómedíur — en þær
eru annar handleggur. En mér fannst „Þjófarn-
ir“ frábærlega góð sýning, merkileg leikritun.
Og öll séníin sögðu að þetta væri gott. Mér
fannst að ég ætti að geta gert svona líka. Ég
kynntist Christian Lund og hann hefur haft
óskaplega mikið að segja fyrir mig. Og líka þeir
Sveinn Einarsson og Gisli Halldórsson og Jón
Sigurbjörnsson o.fl — þetta varð til þess að ég
dreif upp einþáttung úr þessum óskapnaði sem
ég hafði skrifað úti í Englandi. Það var „Koppa-
lognið". En menn hafa verið að spyrja mig eftir
þessu langa leikriti sem ég var svo óánægður
með. Meðal annars hann Sigurður Hallmarsson
á Húsavík. Svo fann ég þetta leikrit hér í dóti í
vetur. Og komst að því að það eru bjórar í því.
Þetta er sama þemað og í „Koppalogni".
Brendan fullur — Jónas
allsgóður (því miður)
„Dandalaveður" gerist á eyju einhvers staðar.
Ég kalla hana Straumey," segir Jónas. Skrifarinn
er orðinn utan við sig í kvöldkyrrðinni, gáir eig-
inlega ekki að sér að tína orðin niður úr logninu
sem hefur dottið á í kjölfar suðvestanrigningar-
innar og við sestir upp á loft, Guðrún og Birna
búnar að mála og sú yngri komin í laugina. Við
heyrum skvampið inn um gluggann.
„Úr þessu hefur orðið verk sem ég hef unnið
upp aftur og aftur. Ég hef aldrei setið eins við
skriftir. Á milli hef ég farið í langar göngur. Það
er nú helvítið við þetta — einsemdin á ég við —
maður þarf eiginlega að hafa einhvern til að lesa
með sér. Ég get ekki haft það eins og Brendan
Behan hafði það einu sinni — það var þegar
hann var að skrifa „Gísl““ (sem Jónas þýddi) —
„þá bar hann pappírshlaðana í konu eina sem
hjálpaði honum. Thomas MacAnna, írski leik-
stjórinn sem setti það upp hér fyrst, bað okkur
Baldvin (Halldórsson) að skera íslensku þýðing-
una niður um 25 mínútur. Við gerðum það snar-
lega og hefðum getað stytt um 20 mínútur til
viðbótar. Gagnrýnendur sögðu að sýningin