Helgarpósturinn - 13.06.1985, Blaðsíða 19

BOKMENNTIR
Vel stadið við stóru orðin
eftir Heiga Skúla Kjartansson
Jón Þ. Þór-. Saga ísafjarðar og Eyrarhrepps
hins forna. I. bindi. Fram til ársins 1866. Isa-
firði (Sögufélag Isfirdinga með fjárstudningi
bœjarsjóds) 1984.
í fyrra hélt Jón Þ. Þór erindi, eitt af mörg-
um, á ráðstefnu um byggðarsögurannsóknir
sem félagið Ingólfur gekkst fyrir, og vill svo
til að það er nýkomið út í ársritinu Landnámi
Ingólfs. „Hvernig á að rita byggðasögu?"
heitir erindi Jóns og er þar margt vel og
skynsamlega athugað um vandamál efnisvals
og framsetningar, þegar ráðinn sagnfræð-
ingur byggðarlags er „fyrsti maður sem
rannsakar þá sögu skipulega. . . verður þess
vegna að gera hvorttveggja, að fleyta rjóm-
ann ofan af og kafa til botns í málum." For-
skrift Jóns er m.a. „að fjalla um héraðið sjálft,
forsendur byggðarinnar, sögu hennar, um
stjórn hennar, atvinnulíf, félags- og menn-
ingarmál og umfram allt fólkið sjálft, ævikjör
þess, lífshætti og lífsviðhorf. . . að sagt verði
sem greinilegast frá lífi og starfi fólksins.
Jafnframt. . . að gera þessi rit að svo traust-
um heimildarritum sem kostur er.“
Það er skemmst frá að segja, að Jóni tekst
undravel að standa í sinni eigin bók, a.m.k.
þessu fyrsta bindi, við þau stóru orð sem
hann lét falla á ráðstefnunni. Hann hefur
skilað efnismiklu og mjög þokkalegu fræði-
riti sem er prýðilega stílað og skynsamlega
og aðgengilega saman sett. Þar að auki er
það hið vandaðast að ytri gerð, veglega
myndskreytt, uppdrættir til skýringar þar
sem við á, meira að segja laust kort í vasa í
stórum mælikvarða sem ekki væri yfirlits-
góður í bókinni sjálfri. Fljótt á litið eru frá-
gangsatriði í texta öll með sóma, þar með tal-
inn prófarkalestur.
Miðað við það hve stutt sagan nær, aðeins
fram til þess að ísafjörður fékk kaupstaðar-
réttindi fyrir 120 árum, þá er hún gríðarlöng,
300 tvídálka síður, og má segja að höfundur
láti það markmið helst þoka, þegar ekki
verður öllu í senn til hæfis gert, að halda
lengdinni niðri. Hið ríflega pláss auðveldar
tilþrif öll í stíl og framsetningu, enda kann
Jón prýðilega með svigrúmið að fara. T.d.
tekur hann 50 síðna kafla (hinn XII.) að
mestu undir greinargerð fyrir hverri fjöl-
skyldu á ísafirði 1816, 1835 og enn 1860, en
gerir það Iíka að hinu læsilegasta efni.
Það sem segir um ísafjörð á fyrri öldum,
svo og um sveitabyggðina sérstaklega, fer að
vísu nokkuð á víð og dreif, því að bæði skort-
ir heimildir og meðfærilegan meginþráð í
söguna, og þó er liðlega sagt frá einstökum
atriðum. Kjarni bókarinnar, og fullur helm-
ingur hennar að blaðsíðutali, er samfelld og
rækileg saga verslunar, útgerdar og þéttbýlis
á ísafirði frá því þar var fyrra sinni löggiltur
kaupstaður í upphafi fríhöndlunar 1787 og
þar til núverandi kaupstaður var stofnaður
80 árum síðar.
Sá þáttur er býsna merkileg sagnfræði hjá
Jóni, þótt léttilega sé rituð og lesanda að
sönnu hlíft við mjög snúnum fræðilegum
vangaveltum. Smá-athugasemdir má þó
gera. Ur því vísað er til heimilda jafnharðan
neðanmáls, sem mjög er þakkarvert, er
óþarfi að gera það svo stuttaralega að hvorki
þar né í heimildaskrá megi finna höfund eða
heiti tímaritsgreina sem vitnað er í, og það
fer illa saman að raða bókum í heimildaskrá
eftir höfundanöfnum en gefa einungis upp
titil þeirra neðanmáls. Þá held ég óþarfa
orka sé lögð í að tilfæra íslenska heimildar-
staði að mestu stafrétt, þar sem heimildir á
dönsku (einkum óborganleg bréf frá dönsk-
um verslunarstjóra til verslunareigandans í
Kaupmannahöfn) koma í þýðingu Jóns frum-
textalausar, sem er að sönnu vorkunn (og
þýðingin sannfærandi að sjá, og þó brá ein-
hvers staðar fyrir „torfi" sem því var líkast að
vera mór rangþýddur). Þá er eitthvað bogið
við þá kenningu (bls. 103) að „þeir kaup-
staðir taki bestum þroska, sem séu í senn við-
skipta-, samgöngu- og útgerðarmiðstöðvar,
en njóti um leið stuðnings af blómlegu upp-
landi (hinterland)." Stuðningurinn af upp-
landinu bætist nefnilega ekki ofan á, heldur
felst í. miðstöðvarhlutverkinu, t.d. í viðskipt-
um og samgöngum. Útgerð frá kaupstaðn-
um sjálfum er hins vegar ekki miðstöðvar-
hlutverk. Þessi ruglandi er þó alls ekki
dæmigerð fyrir hugtakanotkun Jóns, heldur
eitt af fáum lýtum á góðu verki.
Astkæra ylhýra ...
SKÍMA, málgagn módurmálskennara, 1. tbl.
1985
Skíma, gefin út af Samtökum íslenskra
móðurmálskennara, og í ár undir ritstjórn
Sölva Sveinssonar, Þórðar Helgasonar, Þór-
unnar Matthíasdóttur og Guðmundar B.
Kristmundssonar, er eitt af þessum óteljandi
innanfélagsblöðum sem ganga í sínum
vissa hóp og almenningur verður ekki
fjarska mikið var við. En í vor kom út hefti af
Skímu sem ástæða er til að vekja athygli á sem
einhverju merkasta innleggi í þá umræðu
sem nú um stundir er háð með lofsverðu fjöri
um íslenska tungu, vöndun hennar og vernd.
Ritnefndin fer þá ófrumlegu og fljótt á litið
óálitlegu leið að snúa sér til 10 (karl)manna,
aðallega málfræðinga og skólamanna (nema
hvorttveggja sé) sem flestir hafa séð um
málsfarsþætti í útvarpi eða nýlega birt erindi
og greinar um mál og málvöndun. Og biður
þá um hugleiðingar, hvern fyrir sig, um ís-
lenska málstefnu.
Svo merkilega vel hefur hér til tekist að
greinarnar tíu mynda furðu yfirlitsgóða
heild, aðgengilega og gagnfróðlega fyrir
hvern þann mann sem nennir að hugsa í
tómi og alvöru um framtíð tungunnar og rétt
viðbrögð henni til verndar í fjölmiðlum og
skólum. Hvorki verður óhæfilega mikið um
að margir segi alveg hið sama né umræðu-
efnin svo sundurleit að allt fari á dreif, heldur
koma fram mátulega ólík sjónarmið um
mátulega ólíkar hliðar málsins.
Guðmundur B. Kristmundsson námsstjóri
og Indriði Gíslason kennslubókahöfundur og
Kennaraháskólamaður fjalla einkum um
málefnið með hliðsjón af móðurmálskennslu
skylduskólans, hófsamlega báðir og benda á
mörg íhugunarefni fremur en að reka áróður
fyrir mjög eindregnum skoðunurn. „Er mál-
stefna hugsanleg án einhverskonar kúg-
unar?" spyr Indriði þegar ræða hans berst að
leiðréttingum á málfari nemenda.
Nokkrir greinahöfundar vilja sveigja mál-
stefnuna úr þeim farvegi að leiðrétting á
málvillum sé þar aðalatriði. Málfræðingar af
yngri kynslóð, Jón Hilmar Jónsson og Hösk-
uldur Þráinsson, leggjast á þá sveifina (gagn-
rýna t. d. hina aðfinnslusamari umsjónar-
menn þáttanna um Daglegt mál og Höskuld-
ur líka kverið Gætum tungunnar). Og enn
yngri málfræðingur, Eiríkur Rögnvaldsson,
leggst enn fastar á sömu sveif, andmælir t. d.
allri baráttu gegn „þágufallssýki". Telur líka
nýyrðastefnu íslendinga komna á villigötur.
Stefán Karlsson ræðir líka um góð nýyrði og
miður góð. En aðallega fjallar grein hans um
framburðarvöndun, brottfall hljóða og nauð-
syn skýrmælis. Sama er þungamiðjan í máli
Matthíasar Johannessen.
Ólafur Oddsson birtir fróðleiksmola um
málstefnu genginna kynslóða, en Baldur
Jónsson rifjar upp stefnugrundvöll mál-
nefndarlaganna nýju. Arni Böðvarsson
bendir, eins og raunar fleiri höfundar, á
áhrifamátt enskunnar og þau merku sann-
indi að „það eru hættuminni málspjöll að lé-
legum þýðingum á heimsbókmenntum
handa þjálfuðum lestrarhestuip en vondu
málfari á afþreyingarefni handa hálfmótaðri
æsku.“
Þannig væri gaman að halda lengi áfram
að benda á merkileg sjónarmið sem fjallað
er um í Skímugreinunum. Enn skemmtilegra
væri að gera athugasemdir við þau mörgu
málfarsdæmi (nýyrði, beygingar, framburð-
aratriði) sem greinahöfundar tilfæra, ýmist
til að afsaka eða ásaka. Það getur ritdómari
ekki gefið sér svigrúm til að gera, en það
geta lesendur Skímu gert og kryddað sér
þannig lesturinn um hin almennari sjónar-
mið.
Hafið samband við sölumenn okkar.
Rótax hf. Laugavegi 26
Rotocopy 125 gerir allt sem cfóð
liósritunarvél á að gera og er á sérlega
~ góðum kjörum
Rotocopy 125 stillir
frumritið af sjálf. Minnkar
niður í A5 og stækkar upp í
A3. Vélin er mjög örugg
og afkastamikil.
Verð kr. 196 þús.
Mánaðargreiðslur kr. 6.959.
Verðtryggt í36-40mán.
INTERNATIONAL
HELGARPÓSTURINN 19