Helgarpósturinn - 24.07.1986, Blaðsíða 7

eftir Gunnar Smára Egilsson
mynd Jim Smart
HAFSKIPSMÁLIÐ
LÆRDÓMURINN GRUNNRISTUR
Stjórnmálamenn munu svara þeim spurningum er Hafskipsmálið skilur eftir sig svo það
særi engan. Ekkert hróflað við fyrrverandi stjórn eða bankaráði og bankastjórum
Útvegsbankans. Stórir þættir Hafskipsmálsins utan við rannsóknina. Samskipti Hafskips
við dótturfyrirtækin fást ekki rannsökuð.
Rannsókn Hafskipsmálsins hjá
skiptaráðanda og rannsóknarlög-
reglunni snertir dótturfyrirtœki fé-
lagsins erlendis ekki nema að litlu
leyti, en Hafskip rak umboðssskrif-
stofur og flutningamiðlunarfyrir-
tœki til að afla viðskipta í tengslum
við Atlantshafssiglingarnar. Astœða
þessa er sú að íslenskir rannsóknar-
aðilar hafa ekki lögsögu yfir þess-
um fyrirtœkjum, sem öll eru til
gjaldþrotaskipta í aðseturslöndum
sínum, né starfsmönnum þeirra.
Skiptaréttur hefur ekki fengið að-
gang að öllum gögnum þessara fyr-
irtœkja en hann hefur kannað eftir
því sem kostur er samskipti aðal-
skrifstofu Hafskips hér heima við
dótturfyrirt-ækin erlendis. Meðal
annars hefur verið kannað hvernig
ferðapeningar, sem dótturfyrirtœk-
in greiddu forráöamönnum Haf-
skips, hafa verið bókfœrðir hér
heima.
ÁSTÆÐA GJALDÞROTSINS
LJÓS
Rannsókn rannsóknarlögreglunn-
ar snertir hins vegar dótturfyrirtæk-
in lítið sem ekki neitt. Þar vinna
menn eftir bréfi ríkissaksóknara og
í því var ekki tilgreint sérstaklega að
rannsaka bæri hvort eitthvað refsi-
vert kynni að finnast í rekstri dóttur-
fyrirtækjanna eða viðskiptum móð-
urfélagsins við þau.
Menn sem tengjast rannsókn
þessa máls hafa lýst yfir furðu sinni
á því að rannsókn Hafskipsmálsins
beinist mest gegn leynireikningum,
ferðakostnaðargreiðslum og smá-
legum fjárdrætti en ekki ástæðunni
fyrir þessu risastóra gjaldþroti. Þessi
skoðun hefur komið fram í fjölmiðl-
um, en reyndar oftast höfð eftir
nafnlausum aðilum.
Skiptaréttur telur sig hins vegar
hafa nokkuð Ijósar hugmyndir um
hver ástæðan fyrir þessu gjaldþroti
var. Ástæðan fyrir því var Atlants-
hafssiglingaævintýrið. Hafskip
hellti sér út í harða samkeppni á
siglingaleiðinni á milli Ameríku og
Evrópu á haustmánuðum 1984 og á
tæpu ári tapaði félagið hundruðum
milljóna kr. á þessum flutningum
sem á endanum kafsigldi rekstur-
inn.
BJARTSÝNI BANABITINN
Fyrirtækið hafði kannað þessa
flutningaleið í rúm tvö ár áður en
það hóf þennan rekstur og stjórn-
endum Hafskips var fullkunnugt um
gríðarlega samkeppni á þessari leið.
Flutningsgetan yfir hafið var mun
meiri en þörfin og vegna hækkunar
dollarans sigldu skip hálftóm til Evr-
ópu. Rekstrargrundvöilur á þessari
leið var því mjög slæmur og þegar
Hafskip skellti sér í samkeppnina
höfðu nokkur félög orðið gjaldþrota
vegna hennar, önnur voru á leiðinni
í gjaldþrot og ekkert skipafélag
hagnaðist á Atlantshafsflutning-
unum.
En stjórnendur Hafskips virðast
hafa trúað því að þeir hefðu eitt-
hvað í pokahorninu sem aðrir í þess-
ari hörðu samkeppni höfðu ekki. Sú
trú dugði skammt og varð að aðal-
ástæðunni fyrir gjaldþroti félagsins.
Og þegar stjórnendur sáu að í óefni
var komið hófu þeir vafasamar
björgunaraðgerðir sem síðan gerðu
illt verra og gjaldþrotið ljótara, m.a.
með því að falsa ársskýrslu og
blekkja Útvegsbankann til áfram-
haldandi viðskipta.
Kaup á flutningamiðlunarfélaginu
Cosmos, rekstur Hafskips USA og
ýms skuggaleg viðskipti í tengslum
við dótturfyrirtækin voru ekki höf-
uðástæðan fyrir gjaldþrotinu en
bættu að sjálfsögðu ekki úr skák líkt
og annað sem tengdist Atlantshafs-
flutningunum. Það væri því að gefa
skakka mynd að segja að þessir
þættir hafi leitt til gjaldþrots, þar
sem ástæðan fyrir því var fyrst og
fremst óhófleg bjartsýni stjórnenda
Hafskips er þeir leiddu fyrirtækið út
í dauðadæmdan rekstur.
MÁLIÐ VERÐUR EKKI
RANNSAKAÐ TIL FULLS
Rannsókn rannsóknarlögreglunn-
ar beínist hins vegar ekki að því að
upplýsa ástæðuna fyrir gjaldþrot-
inu. Hún beinist að refsiverðum
brotum er forráðamenn Hafskips
kunna að hafa framið. Þeir eru grun-
aðir um fölsun á ársskýrslu, vísvit-
andi blekkingar gagnvart hluthöf-
um og Útvegsbankanum, fjárdrátt
rangan framburð fyrir skiptarétti og
fieira. Það sýnir alvarleika þessara
brota að sex af forsvarsmönnum
Hafskips voru úrskurðaðir í gæslu-
varðhald en til þess að það sé gert
þarf að liggja fyrir rökstuddur grun-
ur um refsiverð brot er varða ekki
minna en tveggja ára fangelsisvist.
En samskipti stjórnenda Hafskips
við dótturfyrirtækin koma lítið við
sögu í rannsókn rannsóknarlögregl-
unnar og það á reyndar við um fleiri
þætti þessa máls, sem til umræðu
hafa verið í fjölmiðlum. Ef rann-
sóknarlögreglan ætti að rannsaka
öll atriði Hafskipsmálsins tæki það
nokkur ár. Því hefur verið tekin sú
stefna að rannsaka nokkur atriði
ekki til fulls, heldur leggja meiri
áherslu á að skila til rikissaksóknara
rannsókn á veigameiri refsiverðum
„Það er að heyra á sumum mönn-
um að séu bankarnir reknir sem
hlutafélög þá eigi allt að bjargast,"
sagði Halldór Guðbjarnarson,
bankastjóri Útvegsbankans, er HP
leitaði álits hans á þeirri umræðu
sem hefur átt sér stað um uppstokk-
un bankakerfisins. „Við getum
ímyndað okkur að ríkisbankarnir
yrðu reknir eftir sömu reglu og Iðn-
aðarbankinn segist nota þar sem
sami aðilinn, eða skildir aðilar, fá
ekki lánað meira en sem nemur
2—4% af eigin fé bankans. Auðvitað
er það óskastaða hjá bankastjórum
ríkisbankanna að vera með svona
þumalputtareglur. En þessir menn,
sem hafa verið að halda hlutafélags-
bönkum á lofti sem lausn á öllum
vandamálum, ættu að kanna hversu
lengi þjóðfélag okkar gengi með
þessu móti.
brotum að fullu rannsökuðum. Það
verður síðan ríkissakspknara að
ákveða hvort hann telur ástæðu til
að kafa dýpra í þetta mál áður en
hann tekur ákvörðun um hugsan-
lega málshöfðun.
ÁBYRGÐARLAUS STJÓRN
Annar þáttur, sem mönnum þykir
hafa orðið útundan í allri þeirri um-
ræðu sem orðið hefur um þetta mál,
er ábyrgð stjórnarmanna. Ef allt það
sukk og kjarnorkuklúður sem fjöl-
miðlar hafa skýrt frá reynist sann-
leikanum samkvæmt er auðséð að
allt innra eftirlit í Hafskip hefur ger-
samlega brotnað niður. Stjórn hluta-
félags er kosin af hluthöfum og ber
að gæta hagsmuna þeirra. Hún á að
hafa eftirlit með forstjórum og fram-
kvæmdastjórum sem hún ræður og
ber að fylgjast með því að starfsemi
fyrirtækisins fari fram eftir eðlileg-
um viðskiptaháttum. Hin fjölmenna
stjórn Hafskips virðist annað hvort
hafa sofnað á verðinum og látið yfir-
menn fyrirtækisins leika lausum
hala eða tekið þátt í og samþykkt
þær vafasömu björgunaraðgerðir er
reyndar voru til þess að komast hjá
eða fresta gjaldþroti.
Flestir stjórnarmanna voru eig-
endur eða stjórnendur fyrirtækja er
áttu viðskipti við Hafskip og fengu
flestallir ríflegar afsláttargreiðslur
frá fyrirtækinu. Hlutafé Hafskips var
ekki nema 16 milljónir kr. fyrir
hlutafjáraukninguna í febrúar 1985
og þær 80 milljónir, sem þá var bætt
við, hafa ekki að fullu verið greidd-
ar. Vegna þessa litla hlutafjár, og af-
sláttarins sem hluthafarnir fengu,
hefur tap þeirra á gjaldþroti Haf-
skips verið lítið og fyrir flesta þeirra
hefur þetta ævintýri skilað umtals-
verðum arði, þótt það hafi endað
illa.
GJALDÞROT VEGNA
PÓLITÍSKS ÞRÝSTINGS
Þótt eigendur fyrirtækisins kom-
ist lítt skaddaðir frá gjaldþrotinu
munu kröfuhafar í búið tapa rösk-
lega tveim milljörðum króna á því.
Það er ósköp gott að reka banka
til þess að fá sem mestan ágóða fyrir
hluthafana og lána til húsakaupa og
verslunar en neita öðrum viðskipt-
um. Við í Útvegsbankanum vildum
gjarnan reka bankann eftir þessum
aðferðum fyrir þægilegheitin. En
við erum með marga það stóra við-
skiptaaðila í útlánsviðskiptum, sem
rúmast ekki innan þessara 4%, að
okkur er það ómögulegt.
Bankastjórar allra ríkisbankanna
komust að þeirri niðurstöðu árið
1973 að heppilegasta lausnin á
vandamálum íslenska bankakerfis-
ins væri sameining Útvegsbankans
og Búnaðarbankans. Þessi samein-
ing hefur síðan verið tekin upp í
starfssamningum margra ríkis-
stjórna en ekki orðið af henni ennþá
vegna ýmissa hagsmunaárekstra.
Mín skoðun á þessum málum er sú
Stærsti kröfuhafinn, Útvegsbank-
inn, mun ekki tapa minna en hálfum
milljarði kr„ auk þess sem hörmu-
legur rekstrargrundvöllur hans í
kjölfar þeirrar blóðtöku, sem gjald-
þrot Hafskips var, mun auka við
þetta tap.
í Útvegsbankanum eru menn
óhressir með þann farveg sem um-
ræðan um gjaldþrot Hafskips fékk.
Þegar hrun félagsins varð öllum
ljóst, var málið gripið á lofti í póli-
tískum erjum og telja margir að
Sambandsmenn hafi verið beittir
pólitískum þrýstingi til þess að
hætta við stofnun nýs hlutafélags er
yfirtæki rekstur Hafskips. Þetta nýja
hlutafélag hefði greitt mun hærra
verð fyrir eignir Hafskips en Eim-
skip greiddi bústjórum þrotabúsins
auk þess sem það hefði eitthvað
greitt fyrir viðskiptavelvild í garð fé-
lagsins. Þó svo að hið nýja hlutafé-
lag hefði látið Atlantshafssigling-
arnar lönd og leið, en keypt einung-
is Islandsflutningana, hefði tap
kröfuhafa, og þar með Útvegsbank-
ans, orðið miklum mun minna en
það varð þegar Hafskip var tekið til
gjaldþrotaskipta.
ENGINN LÆRDÓMUR
Þeir menn úr viðskiptalífinu sem
HP hefur rætt við töldu einnig að sú
umræða um Hafskipsmálið, sem
stjórnmálamenn leiddu, væri um
margt gölluð. Þeir töldu að því mið-
ur væri vafasamt að menn drægju
nokkurn lærdóm af þessu gjald-
þroti; hvorki um fyrirtækjarekstur,
afskipti stjórnmálamanna af við-
skiptum og allskyns byggðastefnu-
og atvinnubótasjónarmiðum, sem
hefðu brenglað alla eðlilega við-
skiptahætti hér á landi. Þeir töldu
Hafskipsmálið sýna, að kominn
væri tími til að innleiða hér harðari
viðskiptavenjur og draga úr þeirri
hefð að leiðin að fjármagni liggi í
gegnum stjórnmálamenn og flokka.
Hirðuleysi Útvegsbankans um að
fylgjast með rekstri Hafskips væri
afleiðing af óvitrænni útlánastefnu
þess ríkisbanka sem stjórnmála-
Halldór Guðbjarnason, bankastjóri
Útvegsbankans.
menn hafa ráðskast hvað mest með
í gegnum árin. Hinsvegar væri ljóst
að þar yrðu ekki neinar hreinsanir
svipaðar og verið hefði i Alþýðu-
bankanum eftir gjaldþrot ferðaskrif-
stofunnar Sunnu.
Þessir menn bentu einnig á að
svipaðan lærdóm mætti draga af
öðrum gjaldþrotum sem hafa orðið
á undanförnum tveimur árum en
fallið í skuggann vegna Hafskips.
Lítil vitglóra virðist til dæmis hafa
verið í markaðssetningu Trésmiðj-
unnar Víðis á Bandaríkjamarkaði,
sem leiddi til gjaldþrots fyrirtækis-
ins. Fyrirtækið Flugfiskur á Flateyri,
sem varð gjaldþrota fyrir skömmu,
virðist einnig hafa verið dauða-
dæmt byggðastefnuævintýri frá
upphafi. Með minnkandi verðbólgu
og raunvöxtum hafa rekstrarskil-
yrði íslenskra fyrirtækja breyst á
undanförnum tveimur árum og
styrktarkerfi stjórnmálamannanna
standa einfaldlega ekki lengur und-
ir misvitrum viðskiptaævintýrum
skjólstæðinga sinna.
REYNT AÐ SÆRA ENGAN
En þrátt fyrir þörfina á að svara
þeim spurningum sem Hafskipsmál-
ið setti við ýmislegt í þjóðfélaginu
töldu margir af viðmælendum HP
að stefnt væri að því að leysa þetta
mál svo það særði engan. Og síst af
öllu yrði það látið skerða völd
stjórnmálamanna í viðskiptalífinu.
Hins vegar hefðu stjórnmála-
menn notað Hafskip sem dæmi til
að undirstrika gamlar kenningar.
íhaldið hefur til dæmis notað gjald-
þrot þessa fyrrum óskabarns frjálsr-
ar samkeppni til að sýna fram á
nauðsyn þess að koma bönkunum í
hendur einstaklinga, Framsókn sem
sönnun um ágæti samvinnurekst-
urs, Alþýðubandalagið sem afhjúp-
un á innsta eðli kapítalismans, BJ
sem sönnun á flestu því sem þeir
hafa haldið fram, einstaka þing-
menn jafnvel viljað nota það til þess
að sjá gamlan draum sinn um rann-
sóknarnefndir þingmanna verða að
veruleika o.s.frv.
að leggja beri niður báða bankana
og stofna síðan nýjan og öf lugan rík-
isbanka sem væri fær um að sinna
atvinnulífinu."
— En kemst eigandi Útvegsbank-
ans, ríkissjóður, hjá því að reiða
fram nokkur hundruð milljónir kr.
hvort sem hann verður endurreistur
eða sameinaður öðrum banka?
„Nei, en í dag er ekki sýnt hversu
há sú upphæð verður. Bókfært eigið
fé Útvegsbankans var um síðustu
áramót um 100 milljónir kr. og ef
hann verður gerður upp bætist við
eitthvað af duldu eigin fé. En bank-
inn hefur verið arðbær eiganda sín-
um. Hann hefur greitt mikið fé í
skatt, bæði gjaldeyrisskatt og síðan
aðra skatta er voru lagðir á bankana
síðar. Það er því hæpið að líta á
HELGARPOSTURINN 7
Halldór Guðbjarnason, bankastjóri Útvegsbankans:
„REKUM EKKIÞJÓÐFÉLAGIÐ í MARGA DAGA MEÐ MARKMIÐUM EINKABANKA"