Helgarpósturinn - 24.07.1986, Blaðsíða 16

eftir Gunnar Smára Egilsson
mynd: Árni Bjarnason
Sveittur af hlaupum og hálfvilltur í rangölum vidbyggds Landsbankans
fann bladamadurinn loks konu í glerbúri sem var tilbúin ad hringja í Jónas
Haralz og segja honum aö blaöamaöurinn, sem hann haföi mœlt sér mót
viö fyrir fimmtán mínútum, vœri kominn í húsiö. Konan brosir og biöur
blaöamanninn aö hinkra aöeins eftirJónasi og býöur honum sœti á meöan.
Á boröinu liggja auglýsingabœklingar um vildarkjör á vaxtaþrungnum
sparibókum og á meöan blaöamaöurinn rennir augum yfir blaösíöurnar
kemst hann aö því aö þaö er mun hagkvœmara aö lána banka en skulda
honum. Sú hugljómun er sett til hliöar, þar sem hún gleymist síöar, þegar
umgangur heyrist á hœöinni fyrir ofan og Jónas Haralz tekur aö ganga niö-
ur einn af hinum mörgu stigum í Landsbankahúsinu.
Dökkbrúnir leöurskór, brún teinótt jakkaföt, föllit skyrta og dumbrautt
bindi. Hár og grannur meö traust gleraugu og örlítiö merki í vinstri jakka-
boöangnum, svo lítiö aö blaöamanni tókst ekki aö greina þaö þrátt fyrir
tilraunir meöan á viötalinu stóö.
Slíkt útlit hœfir stjórnanda bankastofnunar sem nýveriö hefur haldiö upp
á einnar aldar starfsafmæli, viröulegt og traust, allavega boriö saman viö
tœtingslegan blaöamanninn, illa rakaöan og meö saumsprettu á frakkan-
um.
Fjær viðskiptavinum
bankans
Jónas leiðir biaðamanninn inn í fundarher-
bergi þar sem bankastjórnin heldur fundi sína.
Það er í nýrri hluta Landsbankahússins, búið
húsgögnum frá sjöunda áratugnum. Þaðan er
innangengt í bankaráðsherbergið sem er í eldri
hluta hússins. Það er mun virðulegra, viðarklætt
uppá hálfa veggi og þar fyrir ofan horfa fyrrver-
andi bankastjórar af málverkum yfir fundar-
borðið.
í bankastjórnarherberginu spyr blaðamaður
Jónas, vegna einhæfrar reynslu sinnar af banka-
stjórum, hvort þeir þurfi ekki oft á tíðum að setja
sig í hlutverk félagsráðgjafa eða sálusorgara
þegar þeir taka á móti fólki í miklum vandræð-
um.
„Jú, vissulega," svarar Jónas án umhugsunar.
„Reyndar er það svo að eftir því sem að bankinn
stækkar og starfsemin eykst þá fjarlægjumst við
bankastjórarnir hinn almenna viðskiptavin.
Menn halda stundum að bankastjórar þurfi að
sitja í endalausum viðtölum. En við fórum að
draga úr því þegar um 1970 og hurfum alveg frá
því árið 1978. Eigi að síður berast slík mál í
hendur okkar öðru hvoru.
Reynsla mín var sú að við værum oft á tíðum
í þeim hlutverkum er þú nefndir. Við vorum að
reyna að hjálpa fólki út úr erfiðleikum. En okkur
eru þröngar skorður settar og erum ekki alltaf í
stakk búnir til að leysa úr þessum erfiðleikum.
Séð eftir því
að lóna mönnum
En í tengslum við erfiðleika fólks við húsnæð-
iskaup, sem mikið hefur verið rætt um að und-
anförnu, má benda á að bankarnir hafa í sam-
ráði við Húsnæðisstofnun unnið að því að leysa
þessi vandamál. Starfandi eru ráðgjafar hjá Hús-
næðisstofnun og bankarnir hafa tengiliði við
þessa ráðgjafa og reyna að finna iausnir á mál-
unum að því leyti er þau snerta bankana.
Það er því mikill misskilningur að telja banka
vera eitthvert ískalt viðskiptakerfi."
— En veröur bankastjóri ekki aö temja sér
ákveöinn kulda þar sem til hans leita fleiri en
hann getur lánaö?
„Það er nokkuð ljóst hvað við getum gert og
hvað við getum ekki gert, og menn gera fólki
ekki greiða með því að lána því fé sem það getur
ekki staðið í skilum með. Ég held að ég hafi gert
fólki meira illt, en sem betur fer ekki mjög oft,
með því að lána því of mikið heldur en með því
að lána því of lítið eða ekki neitt. Ég hef séð oftar
eftir því að hafa lánað mönnum í stað þess að
segja afdráttarlaust nei, heldur en ég hef séð eft-
ir því að hafa sagt nei.“
Traust og Ihaldssöm ímynd
— Geta menn ekki oröiö kaldir, þurrir og of
nákvœmir af þessum starfa? Ert þú nákvœmur
og þurr?
„Ég býst við því að ég sé nákvæmur, en ég
held að ég sé ekkert sérstaklega þurr. Ég yrði
fyrir vonbrigðum ef þeir sem hafa unnið með
mér og þekkja mig teldu að svo væri. Annað mál
er að þeir sem utan við standa geta fengið aðrar
hugmyndir."
— En þarf ekki einn af bankastjórum stœrsta
viöskiptabankans aö hafa yfir sér ímynd staö-
festu og viröingar?
„Það skiptir auðvitað máli fyrir banka að
bankastjórnin stuðli að ímynd um bankann sem
traustan og að vissu marki íhaldssaman banka.
Ég held þó að það skipti ekki minna máli að það
sem hefur verið kallað á slæmri íslensku
„mannleg sjónarmið" komi til greina. Ég held
að svo hafi alltaf verið svo í Landsbankanum. Ég
held að viðskiptavinir bankans hafi þá reynslu af
honum, bæði í tíð fyrirrennara minna og eins
eftir að ég kom til starfa, að bankinn sé skiln-
ingsríkur á vandamál þeirra og sjónarmið.
Hitt er annað mál að okkur er settur þröngur
rammi, bæði samkvæmt Iögum og samkvæmt
eðli starfseminnar. En innan þessa ramma ríkja
hér í bankanum mannúðleg sjónarmið."
Geistlegt uppeldi
Jónas Haralz er sonur Haraldar Níelssonar og
Aðalbjargar Sigurðardóttur. Þau tóku bæði þátt
í þeim andlegu hræringum er urðu hér upp úr
aldamótum. Haraldur var ötull fylgismaður ný-
guðfræðinnar svokölluðu og síðar eldheitur
spiritisti og Aðalbjörg var félagi í Guðspekifélag-
inu og sökkti sér niður í kenningar indverska
mannkynsfræðarans Krishnamurtis. Auk þess
var hún mikil kvenréttindakona og tók þátt í
stjórnmálum. Hún sat meðal annars í bæjar-
stjórn fyrir Framsóknarflokkinn, þótt hún væri
ekki flokksbundin.
Starfsvettvangur Jónasar hefur hinsvegar leg-
ið töluvert fyrir utan áhugasvið foreldranna. Því
var hann spurður að því hvaða áhrif andlegur
áhugi foreldranna hefði haft á hann.
„Þó svo að guðspeki og spiritisma hafi ekki
verið haldið að mér í uppvextinum þá varð ég
að sjálfsögðu vel var við áhugamál foreldra
minna. En ég valdi mér fljótlega áhugamál og
starfssvið af öðru tagi. Hinsvegar hef ég gert
mér góða grein fyrir því á síðari árum, og betur
en ég gerði á unga aldri, hver áhrif lífsviðhorf
foreldra minna hafa haft á sjálfan mig. Þau áhrif
eru djúpstæð þótt ég hafi starfað á öðrum vett-
vangi og andlegur áhugi tengist ekki beinlínis
þeim sérstöku stefnum, sem þau fylgdu."
Ráðgjafi I
bananalýðveldum
Jónas fór utan til Svíþjóðar að nema efnaverk-
fræði eftir stúdentspróf hér heima en söðlaði
síðan um og valdi sér hagfræði, stjórnmálafræði
og heimspeki sem námsgreinar. Éftir námið og
nokkurra ára reynslu hér heima hóf hann störf
hjá Alþjóðabankanum í Washington og starfaði
þar í sjö ár.
„Ég starfaði ekki síst sem ráðgjafi ríkisstjórna
er áttu viðskipti við Alþjóðabankann. Starfssvið
mitt var einkum í Suður- og Mið-Ameríku. Ég
vann að verkefnum í Mexíkó, Honduras, Perú,
Venezúela og reyndar líka í Ghana. Þegar ég
kom heim árið 1957 var ég ráðinn efnahags-
ráðunautur ríkisstjórnarinnar og gegndi því
starfi til 1969 að ég réðst til Landsbankans."
— Nýttist reynsla þ'tn frá bananalýöveldunum
ekki vel viö glímuna viö íslensk efnahagsmál?
„Ég gat notað reynslu mína þar og hér heima
á víxl. Þegar ég talaði við Nkruma í ferð til
Ghana tók ég ætíð dæmi frá íslandi. Raunar eru
menn í þróunarlöndunum að dæmi frá íslandi
eigi við sig en dæmi frá Bandaríkjunum eða öðr-
um löndum í Vestur-Evrópu.
Ég rakst á það sama í Kína er ég var á ferðalagi
þar árið 1976. Þá var Mao nýlega látinn en fjór-
menningarnir voru ennþá við völd. Ég kom þar
í fleiri en eina verksmiðju og á þeim tíma þekktu
þeir ekki akkorðsvinnu eða bónus og helst mátti
ekki nefna það í þeina eyru. Þá sagði ég þeim
sögu af Slippstöðinni á Akureyri þar sem nýlega
hafði verið komið á akkorðskerfi, sem verka-
mennirnir voru mjög ánægðir með og leiddi til
mikillar aukningar á afköstum. Kínverjarnir
áttu mun auðveldara með að meðtaka þetta
dæmi frá íslandi heldur en að hlusta á eitthvað
sem þeir töldu vera erkikapítalisma, enda tók ég
fram að Slippstöðin á Akureyri væri í ríkiseign."
Viðreisn efnahagslífsins
— En ekki hafa íslenskir stjórnmálamenn tek-
iö því vel ef þú hefur tekiö dœmi af Honduras
eöa Ghana þegar þú varst aö ráöleggja þeim?
„Nei, það gerði ég aldrei," segir Jónas og hlær.
„Það gerði ég aldrei nokkurn tímann, en ég gat
samt hugsað mitt.“
— Þú varst ráöunautur Viöreisnar efnahags-
lífsins.
„Ég var ráðunautur margra ríkisstjórna. Fyrst
ráðuneytis Hermanns Jónassonar, síðar Emils
Jónssonar í minnihlutastjórn Alþýðuflokksins
árið 1959 og síðan Viðreisnarstjórnarinnar í tíu
ár. Á þeim tíma vann ég með tveimur forsætis-
ráðherrum, fyrst Ólafi Thors og síðar Bjarna
Benediktssyni. Efnahagsmálin heyrðu þá, eins
og þau gera enn þann dag í dag, undir forsætis-
ráðuneytið, þannig að ég hafði náin tengsl við
þessa menn og lærði að meta þá mikils og þykja
vænt um þá báða. Ég vann einnig mjög náið
með öðrum ráðherrum í Viðreisnarstjórninni,
og þá einkum Gylfa Þ. Gíslasyni sem var við-
skipta- og menntamálaráðherra. Við vorum vin-
ir frá því miklu fyrr og áttum mjög ánægjulega
samvinnu.
— Stóö Viöreisn undir nafni?
„Vissulega. Það var mjög mikill árangur af
starfi þeirrar ríkisstjórnar. I upphafi starfstíma
hennar var uppbóta-, gjalda- og haftakerfið, sem
hafði verið hér lengi við Iýði, lagt niður. Gengið
var skráð rétt og innflutningurinn gefinn frjáls.
Það kom mikill fjörkippur í atvinnulífið upp úr
þessu um leið og viðskiptajöfnuður landsins
komst í Iag.“
Annar faðir íslenska
efnahagsundursins
— Var þetta íslenska efnahagsundriö?
„Já, það var einskonar efnahagsundur. Og;
það gerðist ekki, eins og margir halda, vegna
síldarinnar. Hún kom þegar þessar umbætur í
efnahagslífinu voru um garð gengnar og við-
skiptajöfnuðurinn hafði rétt sig við.
Næsti þátturinn var að auka fjölbreyttni í ís-
lensku atvinnulífi. Þá var fyrir alvöru farið að
undirbúa orkumálin og stóriðjuna sem leiddi
svo til Búrfellsvirkjunar, Sigölduvirkjunar, Ál-
versins í Straumsvík og seinna Grundartanga-
verksmiðjunnar. Þetta krafðist langs undirbún-
ings, en hann hófst fyrir alvöru upp úr 1960“
— Hverl var hlutverk efnahagsráöunautar
ríkisstjórnarinnar í íslenska efnahagsundrinu?
„Það þurfti að gera vandaða áætlun um þess-
ar umbætur og við Jóhannes Nordal unnum að
gerð hennar ásamt ýmsum öðrum mönnum.
Við lögðum hana fyrir ríkisstjórnina er síðan
gekk frá henni í samráði við okkur. Aðild að
þessu áttu einnig fulltrúar frá Alþjóðagjaldeyris-
sjóðnum og Efnahags- og samvinnustofnuninni
í París. Þeir komu hingað og lýstu sjónarmiðum
stofnananna, sem jafnframt lögðu fram fjár-
magn til þess að úr framkvæmdum gæti orðið.
Landið átti engan gjaldeyrisforða og við gát-
um ekki gefið innflutning frjálsan nema að hafa
einhvern varasjóð. Þessi varasjóður kom í raun
frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum og sjóð sem Efna-
hags- og samvinnustofnunin réð yfir. Þeir lögðu
fram 20 milljónir dollara sem var mikið á þeim
tíma. Það kom ekki til að við þyrftum að nota
þennan varasjóð, nema að litlum hluta og við
endurgreiddum það fé fljótt. Þessi aðstoð var
samt sem áður forsenda fyrir því að við gátum
gefið innflutninginn frjálsan.
Þjóðarsátt hin fyrri
Annar merkur áfangi í sögu þessarar ríkis-
stjórnar var júní-samkomulagið við verkalýðs-
hreyfinguna árið 1964. Það höfðu verið átök við
verkalýðshreyfinguna sem átti erfitt með að
sætta sig við þær breytingar er Viðreisnarstjórn-
in stóð fyrir. Togstreitan jókst árið 1961 og hélt
áfram allt til 1964. En þessi átök og togstreita
kenndu báðum aðilum að nauðsyn bar til að
taka tillit hvor til annars og komast að sameigin-
legri niðurstöðu. Það náði fram að ganga í júní-,
samkomulaginu 1964. Þá var mótuð stefna sem
hélt verðbólgunni niðri með hóflegum kaup-
hækkunum en gaf samt af sér kjarabætur.
Það er margt svipað í júní-samkomulaginu og
í febrúar-samkomulaginu frá í vetur. Hugsunin
að baki samninganna og aðferðin við fram-
kvæmd þeirra, bera sama keim. Það er lær-
dómsríkt að bera þetta saman.
Eftir júní-samkomulagið komst á ailnáið sam-
starf á milli verkalýðshreyfingar, vinnuveitenda
og ríkisstjórnar. Þessu var ekki hampað opin-
berlega, en var ekki síður raunhæft þess vegna.
í stað togstreitu kom skilningur innan vissra
marka.
Einstakt tímabll
Eftir þetta gengu í garð mikil uppgangsár,
1965 og 1966. Þá má segja að efnahagslífið færi
úr böndunum vegna góðæris. En það stóð ekki
lengi og snerist brátt mjög til hins verra því á
tveimur árum, 1967—68, féllu útfiutningstekjur
landsins um 45%, sem var mesta áfall sem við
höfðum orðið fyrir síðan uppúr 1930. Þá kom
það sér vel að samstaðan hafði tekist, því annars
hefði orðið erfitt að brjótast úr efnahagskrepp-
unni án þess að allt færi úr böndunum. Eftir
tímabundið atvinnuleysi og vaxandi verðbólgu
um skeið náðist jafnvægi að nýju um 1970. Síð-
asta árið sem Viðreisnarstjórnin situr, árið 1971,
er verðbólgan komin niður í 7%.
Það má því segja að það hafi verið þrennt
mikilvægt sem Viðreisnarstjórnin gerði; kerfis-
breytingin 1960 sem var grundvöllur að miklum
efnahagsframförum árin á eftir, samkomulagið
á vinnumarkaðnum 1964 og loks árangursrík
glíma við efnahagsvandann þegar síidin hvarf
og fiskverðið féll.