Helgarpósturinn - 25.09.1986, Blaðsíða 4

INNLEND YFIRSYN
Efnahagur flestra Evrópuríkja er nokkuð
háður gengi Bandaríkjadollars. í nágranna-
löndum okkar hefur því mikið verið fjallað
um fall dollarsins og afleiðingar á efnahagslíf
annarra landa. í tímaritinu Spiegel sem kom
út á mánudaginn segir, að „bandaríska efna-
hagsundrið" hafi ekki verið annað en blekk-
ing, fjármögnuð með lánum.
Nú er komið að skuldadögum „reaganist-
anna“, segir í grein tímaritsins. Gert er ráð
fyrir að hallinn á bandarísku fjárlögunum
verði á þessu ári 230 milljarðar dollara.
Á fimm árum hefur Reagan-stjórnin meir
en tvöfaldað skuldahalann og Reagan hefur
aukið skuldirnar meira en allir forsetar á
undan honum í 200 ár — samanlagt.
Nú er svo komið að þetta stærsta viðskipta-
ríki heims er orðið það skuldugasta með yfir
100 milljarða dollara skuld og hefur þarmeð
skotið Mexíkó og Brasilíu á bakvið sig.
Þetta gat gengið svo lengi sem hagvöxtur
blómstraði, en sífellt meiri fjármagnsþörf
þrýsti stöðugt á hærra gengi dollarans, og
þarsem bandarísk fyrirtæki drógust afturúr
alþjóðlegri samkeppni, þá kom í Ijós að fyrir
Bandaríkjamenn fæst ekkert til langframa
ókeypis. Ríkið, fyrirtækin og heimilin höfðu
lifað um efni fram. Það var komið að skulda-
dögum.
A sl. ári var viðskiptahalli Bandaríkja-
manna 124 milljarðar dollara. Frá 1980 hafa
52 þúsund fyrirtæki farið á hausinn, fleiri en
fóru yfirum í kreppunni miklu. Bankarnir
lenda í þrotum. Ríkið yfirtók t.d. í fyrsta
skipti stórbanka, Continental Illinois, 1984.
Svipuð örlög eru búin öðrum stórbönkum. Á
þessu ári er gert ráð fyrir að um 150 bankar
muni loka. Með áframhaldandi vaxtalækk-
unum vill ríkisstjórnin i Washington reyna
að vernda efnahagslífið frá frekari áföllum.
Af þeim ástæðum hafa Bandaríkjamenn
þrýst mjög á um hjálp og aðstoð frá stærstu
viðskipíalöndum sínum; Japan og V-Þýska-
landi. Háir vextir í Þýskalandi gætu t.d. leitt
til þess að dollarinn héldi áfram að falla.
Astand dollarans nú hefur leitt til þess að
minna fer fyrir aðdáendum „bandaríska
eftir Óskar Guðmundsson
Dollarinn fellur. Vextir
lækka á alþjóðamarkaði.
Hafa skilað íslenska
þjóðarbúinu um 3
milljörðum í minni gjald-
eyrisútlátum. Minnkandi
vægi Bandaríkja-
markaðar í íslenskum
utanríkisviðskiptum.
Dalur er ei dalur meir
efnahagsundursins" í Evrópu en á síðustu ár-
um. Og nú er svo komið að margir óttast
áframhaldandi fall Bandaríkjadollars með
slæmum afleiðingum fyrir Island, einsog
lesa mátti í grein í DV í gær eftir Þór Fridjóns-
son efnahagsráðgjafa ríkisstjórnarinnar.
Hann segir m.a. að frekara fall dollarans
„hefði óhjákvæmilega í för með sér lakari
lífskjör hér á landi“.
Um þetta eru hagfræðingar alls ekki sam-
mála. Dollarinn er nú um miðjan september
30% lægri en hann var þegar hann var hæst-
ur gagnvart öðrum myntum í febrúar 1985.
Algengustu viðmiðunarvextir í alþjóða
peningaviðskiptum, Libor-vextir voru að
meðaltali 8,5% á árinu 1985. í ágúst og
septembermánuði voru Libor-vextir komnir
niður í um 6% og að meðaltali á þessu ári
gætu þeir orðið um 7%. Þeir fóru hæst í
18,6% árið 1981. Erlendar skuldir okkar ís-
lendinga eru í lok þessa árs um 74 milljarðar
króna. Um helmingur þessara lána er á
Libor-vöxtum. Vaxtalækkunin frá því í fyrra,
um 1,5% til 2% skilar okkur því a.m.k. hálf-
um milljarði króna. Til viðbótar þessu má
geta þess að á árinu 1984 voru Libor-vextir
um 11% þannig að á tveimur árum hefur
vaxtalækkunin skilað okkur um 3 milljörð-
um króna í lægri gjaldeyrisútgjöldum.
„Lækkun dollarsins og tilheyrandi vaxta-
lækkun er nokkuð sem menn höfðu verið að
bíða eftir og vonast til. Hún er að hluta til
komin vegna virkni markaðslögmálanna en
að hluta vegna samstarfs seðlabanka stærstu
iðnríkjanna," segir Birgir Arnason hagfræð-
ingur hjá Þjóðhagsstofnun um þetta mál.
Iðnríkin voru reiðubúin til ýmissa fórna
fyrir dalinn, m.a. til að slá á vaxandi tilhneig-
ingu í Bandaríkjunum til verndarráðstafana;
tolla og innflutningshafta sem sífellt hefur
borið meira á síðustu misseri, og við íslend-
ingar fengið að finna smjörþefinn af bæði í
hvalamálinu, Rainbow-málinu og jafnvel
varðandi starfsemi Flugleiða í Bandaríkjun-
um.
Að öllu jöfnu hefði fall dollarsins átt að
leiða til aukins viðskiptahalla og lakari lífs-
kjara, þarsem við seldum okkar aðalafurð,
fiskinn á Bandaríkjamarkað. En það hefur
hins vegar alls ekki gerst. Ástæðan er sú að
fiskverð hefur hækkað á Bandaríkjamarkaði
á móti gengislækkun dollarsins síðustu
misseri.
En það kemur fleira til; þegar dollarinn
lækkar að óbreyttu verði á fiski, þá hækkar
verðgiidi Evrópumynta og það verður væn-
legri kostur að flytja afurðirnar á svæði með
sterkum gjaldmiðlum. Þetta hefur einmitt
orðið þróunin; ferskfiskútflutningur til Bret-
lands og annarra Evrópuríkja er eðlileg við-
brögð við því að fiskurinn hefur hækkað
meira í þessum löndum en í Bandaríkjunum.
I Evrópu er líka vaxandi eftirspurn eftir ís-
lenskum fiski.
„Fyrir íslendinga skiptir auðvitað meira
máli að samtímis gengisfellingu dollarsins er
uppsveifla í heimsbúskapnum, lækkandi
vextir á alþjóðamarkaði og Bandaríkjamark-
aður heldur áfram að vera seljendamarkað-
ur gagnvart okkar afurðum," segir Már Gud-
mundsson hagfræðingur hjá Seðlabanka.
Einsog Jónas Kristjánsson benti á fyrir
nokkru í DV þá hafa markaðsaðstæður sitt-
hvað að gera með pólitíska stöðu íslendinga
gagnvart Bandaríkjamönnum. Og ýmisiegt
bendir til þess að minni hlutdeild Banda-
ríkjamarkaðar í afurðum íslendinga geti leitt
t.d. til sjálfstæðari utanríkisstefnu að mati
margra. Þróunin virðist vera í þá átt, að ís-
lendingar verði síður háðir Bandaríkjamark-
aði — og þarmeð dollarnum — en áður. Á
tímabilinu janúar til maí 1985 var hlutdeild
vöruútflutnings til Bandaríkjanna 27,7% af
heildarútflutningstekjum tímabilsins. Á
sama tímabili í ár var hlutdeild Bandaríkja-
markaðar komin niðrí 22%.
„Dollarinn er náttúrlega ekki svipur hjá
sjón frá því á fastagengistímabilinu þegar
hann var megingrundvöllur gjaldeyrisvið-
skipta bæði á Islandi og í heiminum," sagði
Már Guðmundsson hagfræðingur.
Þannig hefur dollarinn ekki aðeins fallið
heimafyrir, heldur útum víðan völl, hefur
ekki lengur þá tröllauknu mynd á sér í skáld-
skapnum sem hann hafði á sinni tíð, — og
hann fellur í kauphöllum heimsins. Og lífs-
kjör okkar eru ekki lengur jafn bundin þess-
um dulúðga gjaldmiðli. Einsog segir í orðtak-
inu: Dalur er ei dalur meir.
eftir Magnús Torfa Ólafsson
Framboð með nýju sniði til forsetaefnis í
Bandaríkjunum kom fram í síðustu viku.
Fyrra miðvikudag stóð útvarps- og sjón-
varpsprédikarinn Pat Robertson frammi fyr-
ir hljóðnemum í Stjórnarskrársalnum í
Washington og kunngerði, í lokaðri sjón-
varpsútsendingu, að hann hygðist keppa að
forsetaframboði fyrir Repúblikanaflokkinn
að tveim árum liðnum, kæmi í ljós að það
væri guðs vilji. Og mælikvarðinn sem hann
leggur á afstöðu almættisins til forseta-
drauma sinna, er undirtektir og örlæti þess
áheyrendaskara, sem hann hafði safnað að
ávarpi sínu með háþróuðustu áróðurs- og út-
breiðslutækni sem völ er á.
Skilorðsbundin framboðstilkynning Pat
Robertsons var send um gervihnött til þess
skara áhorfenda og heyrenda, sem tekist
hafði að safna saman í 216 samkomusölum
víðsvegar um Bandaríkin. Smölun á sam-
komurnar annaðist fyrirtækið Victory
communications International í Arizona.
Það sendi frá sér bréf með fundarboði á nöfn
og heimilisföng, fengin með því að kaupa
eða leigja póstdreifingarlista af 75 samtök-
um og stofnunum. Bréfin voru að sjálfsögðu
stíluð sem einkabréf frá Pat Robertson til
vina og trúarsystkina.
Baptistaprédikarinn Robertson er meðal
þeirra sem á síðustu áratugum hafa gert heit-
trúarboðskap í útvarpi og sjónvarpi í Banda-
ríkjunum að stórrekstri. Fyrirrennarar eins
og Billy Sunday og Billy Graham voru ekki
miklir bógar fjárhagslega borið saman við
sporgöngumennina, sem nú láta mest að sér
kveða.
Frá aðalstöðvum í Virginia Beach í Virg-
iníufylki rekur Pat Robertson fjölmiðlafyrir-
tækið Christian Broadcasting Network og
önnur því tengd fyrirtæki, sem velta 230
milljónum dollara á ári undanfarið. Helsta
fjáruppsprettan er betl prédikarans í útsend-
ingum í útvarpi og sjónvarpi frá vakninga-
samkomum hans, tungutalssamkomum og
lækningasamkomum. Hrifnir hlustendur
senda dollarana sína á númerin sem birtast
á sjónvarpsskjánum. Safnast þegar saman
kemur, þótt hver og einn leggi ekki mikið af
mörkum. Dreifikerfið sem komið er upp,
með nöfnum og utanáskriftum gefenda, er
svo notað til að koma á framfæri ritum, tón-
böndum, myndböndum og hverju einu frá
Sjónvarpsprédikari tekur
stefnu á Hvíta húsid
fyrirtækjasamsteypu prédikarans.
Og í ræðu sinni fyrir viku tengdi Pat
Robertson rækilega saman skírskotun til
guðs vilja og örlætis stuðningsmanna sinna.
Hann komst svo að orði:
„Hver er guðs vilji með mig í þessu efni?
Ég get fullvissað ykkur um, að ég veit hver
er vilji guðs með mig ... Hafi að ári liðnu frá
deginum í dag, hinn 17. september 1987,
þrjár milljónir skráðra kjósenda undirritað
áskoranir og tjáð mér, að þeir muni biðja,
þeir muni vinna, þeir muni gefa til fram-
gangs kjöri mínu, þá gef ég kost á mér.“
Pat Robertson þreifaði fyrst af alvöru fyrir
sér um stuðning til að keppa um forsetafram-
boð fyrir repúblíkana í Michiganfylki í ágúst,
þegar þar fór fram kjör flokksfulltrúa í kjör-
deildum. Hann og stuðningsmenn hans segj-
ast ánægðir með árangurinn. Hins vegar er
árs frestur settur endanlegri ákvörðun um
baráttu fyrir útnefningu í forsetaframboð.
Með því móti er unnt að tengja fjöldann,
milljónirnar þrjár sem safnað verður til að
undirrita áskoranir, nánari persónulegum
böndum við forsetaefni sitt. Þar að auki losn-
ar frambjóðandaefni, sem ekki gefur kost á
sér nema til hálfs, undan lagaskyldu til að
veita keppinautum rúm til jafns við sjálfan
sig, þegar hann notar eigið útvarps- og sjón-
varpskerfi sér til framdráttar, eins og Pat
Robertson hyggst gera.
Sigrar Ronalds Reagans í tvennum síðustu
forsetakosningum i Bandaríkjunum eiga
ekki síst rót að rekja til þess, að honum tókst
að afla sér stuðnings áhrifamikilla útvarps-
og sjónvarpsprédikara, Pats Robertsons og
hans nóta. Hjá þessari fylkingu rennur
bandarísk þjóðremba og kristin bókstafstrú
saman i hugmyndagraut, sem Hollywood-
leikarinn í Hvíta húsinu er allra manna leikn-
astur að hræra í.
Hjartans mál „siðavanda meirihlutans,"
eins og Jerry Falwell sjónvarpsprédikari kall-
aði hreyfingu sína, eru að lögleyfa bænir í
skólum og lögbanna fóstureyðingar. í báðum
málum er árangur af sex ára stjórn Reagans
enginn.
Urskurðir Hæstaréttar Bandaríkjanna í
báðum málum, sem byggðir eru á strangri
túlkun stjórnarskrárákvæða um takmarkan-
ir ríkisvaldsins, standa óhaggaðir. Meirihluti
repúblikana í Öldungadeild þingsins hefur
ekki hrokkið til að ná fram lagafrumvörpum
sniðnum til að hnekkja þeim.
Ötulastur Reagansmanna við að hnjóða í
afstöðu Hæstaréttar er Ed Meese, dóms-
málaráðherra og einkavinur forsetans. Sum-
ir hæstaréttardómarar hafa svarað ráðherr-
anum fullum hálsi. En jafnframt því að at-
yrða Hæstarétt fyrir að standa í vegi fyrir
trúariðkunum í ríkisskólum, hefur dóms-
málaráðherrann sigað innflytjendaeftirliti
og alríkislögreglu á söfnuði og klerka, sem
skotið hafa skjólshúsi yfir fólk á flótta undan
dauðasveitum í löndum eins og E1 Salvador
og Guatemala. Skilningur Reagan-stjórnar-
innar er sá, að þeir skuli ekki njóta réttinda
pólitískra flóttamanna, sem sæta ofsóknum
harðstjóra sem hún hefur velþóknun á.
Annar ráðherra, sem deilt hefur á afstöðu
Hæstaréttar, er William E. Bennett mennta-
málaráðherra. En nú hefur hann einnig séð
ástæðu til að veita Pat Robertson ofanígjöf.
Bennett fékk ekki orða bundist, þegar pré-
dikarinn staðhæfði að kristnir Bandaríkja-
menn væru öðrum þjóðhollari og fjölskyldu-
trúari.
Framboðstilburðir Pats Robertsons eru til
marks um að hann eygir möguleika á því að
safna um sig fylgi, sem hreifst með af boð-
skap Reagans um afturhvarf til fornra
dyggða og þjóðarstolts, en hefur orðið fyrir
vonbrigðum með árangurinn. Sömuleiðis er
nú að koma á daginn, að Ronald Reagan ætl-
ar að skilja eftir sig tóm í forustu fyrir repú-
blikönum. Lýðhylli forsetans hefur ekki hrin-
ið á neinum samstarfsmanna hans.
En víðsvegar um Bandaríkin eru að verki
þaulskipulagðir hópar fylgismanna Pats
Robertsons, Phyllis Shclafly, Jerry Falwells
og annarra slíkra, að móta þjóðlífið eftir sínu
höfði með þrýstingi á yfirvöld á hverjum
stað. Sérstök áhersla er lögð á að móta
kennslu og námsefni í skólum. Nýleg skýrsla
samtakanna „People for the American Way",
sem berjast gegn ritskoðun og einstefnu,
leiðir í ljós að skólayfirvöld sýna vaxandi til-
hneigingu til að láta undan kröfum þrýsti-
hópanna. Bækur eru fjarlægðar úr skóla-
bókasöfnum, námsefni sett á svartan lista.
Sögur Williams Faulkners eru dæmdar
óhollar skólaæsku Kentucky. Fornaldareðlur
má ekki nefna í námsbók í Lousiana, af því
það telst stuðningur við kenninguna um þró-
un tegundanna.
4 HELGARPÓSTURINN