Helgarpósturinn - 06.11.1986, Blaðsíða 23

/ árdaga vídeóvœbingar lands-
byggdarinnar vard mönnum einkar
tíörœtt um, hversu stór hluturýmis-
konar ofbeldismynda var í úrvali
þess myndefnis, er myndbandaleig-
ur höfðu á boöstólum. Síðan hefur
umrœða sá einhverra hluta vegna
lognast útaf, eða öllu heldur
drukknað í fjölmiðlafári því, er dun-
ið hefur yfir landsmenn á liðnum
misserum. Máliö hefur s.s. öðru
fremur og nœr einvörðungu snúist
um tœknilegar forsendur fjölmiðla-
byltingarinnar (fjölda nýrra rása,
vandkvæði er varða uppbyggingu
dreifikerfa, afruglara ýmiskonar og
gervitunglafjarskipti) á kostnað
gagngerrar umrœðu um eðli og eig-
inleika þess dagskrárefnis, sem boð-
ið er uppá í þessum miðlum.
Þegar litið er yfir myndefni það,
sem myndbandaleigur höfuðborg-
arsvæðisins hafa uppá að bjóða, og
einkum ef mið er tekið af vinsælda-
listum téðra útleigumiðstöðva, kem-
ur óðara í ljós hvers kyns myndefni
það er, sem fólk sækist hvað mest
eftir. Það kemur aukinheldur eng-
um á óvart lengur, að hinar ýmsu
tegundir ofbeldiskvikmynda eru
þar ofarlega á blaði. Hitt er öllu
furðulegra, hvers vegna svo lítið
hefur verið rætt um þetta fyrirbrigði
á liðnum misserum. Og einkum
með tilliti til þeirrar löngu alkunnu
staðreyndar, að nútíma börn og
unglingar sækja heimsmynd sína...
viðhorf sín til lífsins og tilverunnar
að miklu leyti til efnisinntaks þess
myndefnis, er nútímafjölmiðlar hafa
fram að færa.
KENNINGAR
Með hliðsjón af framangreindu er
því ekki úr vegi að gerð verði hér á
þessum síðum nokkur grein fyrir
helstu kennisetningum er þessi mál
varða, og sem menn jafnframt beita
gjarnan fyrir sig, er áðurnefnda um-
ræðu um ofbeldi í fjölmiðlum ber á
góma.
í bók sinni: „Theories of Mass
Communicatiorí' fjalla bandarísku
fjölmiðlafræðingarnir Melvin L. De
Fleur og Sandra Ball-Rokeach m.a.
all-ítarlega um helstu kenningar er
varða þjóðfélagslegar afleiðingar
ofbeldis í fjölmiðlum. Þar nefna þau
máli sínu til stuðnings fjórar megin-
tilgátur, er einkennt hafa niðurstöð-
ur rannsókna á þessu sviði. Kveikj-
an að þessum rannsóknum er að
sjálfsögðu sú almenna fullyrðing, að
færa megi sönnur fyrir því að beint
orsakasamband sé á milli aukins of-
beldis í fjölmiðlaefni þar í landi, og
aukinnar tíðni ofbeldisglæpa. Þar-
lendir fjölmiðlafræðingar hafa líkt
og aðrir enganveginn verið á eitt
sáttir um ágæti og trúverðugleika
þessarar kennisetningar, og því hafa
á liðnum árum verið gerðar fjöl-
margar rannsóknir á þessu sviði í
þeim tilgangi m.a. að sanna, eða af-
sanna framangreinda fullyrðingu.
Niðurstöður allra þessara kannana
má síðan í grófum dráttum flokka
undir einhverja af þeim fjórum meg-
in-tilgátum er þau De Fleur og
stjórn á eigin siðferðiskennd og láti
innibyrgða (jafnvel ómeðvitaða)
beiskju sína og reiði bitna á nánasta
umhverfi sinu.
RÉTTLÆTINGIN
Félagsvísindamennirnir Albert
Bandura og Richard Walters eru
helstu forvígismenn þriðju kenni-
setningarinnar. Hún byggir á þeirri
staðhæfingu, að ofbeldi í fjölmiðlum
virki hvetjandi á raunverulega of-
beldishneigð vissra einstaklinga úti
í þjóðfélaginu af þeirri einföldu
ástæðu, að þeir taki sér atferli nánar
tiltekinna ofbeldisseggja á skjánum
og á hvíta tjaldinu til eftirbreytni og
lagi lífsskoðun sína og atferlis-
munstur að þeirri fyrirmynd. „Hvað
ungur nemur gamall ternur" eru
sígild sannindi hvað þetta varðar og
eitt getum við tekið fyrir víst hvað
þetta varðar: Þau ferli er stjórna
persónu- og félagsmótun barna og
unglinga eru jafn virk innra með
þeim frammi fyrir sjónvarpsviðtæk-
inu, sem undir annarskonar félags-
legum kringumstæðum, er máli
skipta hvað varðar áhrifavalda á
þroskaferil þeirra. Ef Clint East-
wood sáldrar blóðidrifnum innvið-
um óyndismannanna um víðan völl
í nafni friðar og jafnréttis, hljóta
þessi tilþrif hans að teljast réttfætan-
leg. Börn nema sem sagt ný atferlis-
munstur af söguhetjum vinsælla
sjónvarpsþátta og kvikmynda á ná-
kvæmlega sama hátt og af hendi
eldri systkina, foreldra og náinna
vina úr kunningjahópnum. Þessar
kenningar Walters og Bandura bera
að sjálfsögðu ekki með sér að neyt-
endur framangreinds fjölmiðlaefnis
muni sjálfkrafa og skilyrðislaust
nýta sér þessa nýfengnu reynslu
sína og þekkingu á mannlegum
samskiptatengslum í viðureign sinni
við nánasta umhverfi sitt. 1 þess stað
er svipað farið með þessa þekkingu
og aðra, er við nemum á skólabekk
í bernsku: Það kemur ekki til kasta
hennar fyrr en vissar nánar tiltekn-
ar félagslegar kringumstæður, er
líkjast þeim er voru til staðar er við
námum hin nýju fræði, krefjast þess
að vitneskjan um þau verði kölluð
upp á yfirborð meðvitundarinnar.
Þannig er það réttlætiskennd stóra-
bróður sem er að verki, er hann
lemur systur sína í hausinn með
skurðgröfunni sem hún hefur ný-
verið í gáleysi rifið hjólin undan. í
augum bróðurins er verknaðurinn
bæði réttlætanlegur og sömuleiðis
nauðsynlegur, til að koma í veg fyrir
að slíkt vítavert gáleysi systurinnar
endurtaki sig.
STYRKUR FYRIR TRÚNA
Fjórða kennisetningin er þau De
Fleur og Rokeach nefna um áhrifa-
mátt ofbeldis í fjölmiðlum hefur að
miklu leyti spunnist útfrá skrifum
félagsvísindamannsins Joseph
Klappers um þessi mál á öndverð-
um sjöunda áratugnum. Mikilvæg-
ustu niðurstöður kannana hans
benda til þess, að ofbeldi í fjölmiðl-
um styrki hverskonar viðhorf, sem
almennir neytendur fjölmiðlaefnis
HELGARPÓSTURINN 23
FJALLAÐ UM ÞANN ÞÁTT KVIKMYNDA
SEM ÖÐRU FREMUR VIRÐIST RÁÐA VIÐ
VAL MYNDBANDA HJÁ FJÖLDA FÓLKS
Rokeach taka til umfjöllunar í áður-
nefndri bók sinni.
AFLAUSN, BEISKJA OG
VONBRIGÐI
Fyrsta kennisetningin sem nefnd
er í þessu sambandi er catharsis,
eða aflausnarkenningin svokallaða.
Hún byggir í höfuðdráttum á þeirri
staðhæfingu, að í ofvernduðu um-
hverfi nútímamanneskjunnar sé fátt
um tækifæri til aflausnar þeirrar
innibyrgðu beiskju og vonbrigða, er
óneitanlega fylgja í kjölfar þess
þjóðfélagslega misréttis, sem þrátt
fyrir allt viðgengst í samfélaginu. Á
máli sálfræðinnar er catharsis, eða
aflausn þessara innibyrgðu nei-
kvæðu hvata fólgin í því, að ein-
staklingurinn losar um þá beiskju,
er hlaðist hefur upp innra með hon-
um, með óbeinni huglægri þátttöku
í árásarhneigð annarra. Þeir sem
aðhyllast þessa kennisetningu full-
yrða sem sagt, að ofbeldishneigð
megi halda í skefjum með ýmsum,
jafnt sálfræðilegum sem félagsleg-
um aðgerðum, sem m.a. fela í sér
óbeina hluttekningu í óhlutlægum
ofbeldisverkum á borð við þau, er
kvikmyndir og sjónvarp bera dags
daglega á borð fyrir okkur neytend-
ur sína. Þessi kenning felur því
óneitanlega í sér nauðsyn þess, að
nútímafjölmiðlar hafi á boðstólum
sem fjölbreytilegast efni, er tengist
glæpum og afbrotahneigð manns-
sálarinnar... og það í þágu vernd-
unar einstaklingsins og lögbundins
réttar hans til friðvænlegs lífernis.
EYKST
OFBELDISHNEIGÐ?
Þjóðfélagsfræðingurinn Leonard
Berkowitz er nefndur helsti forvígis-
maður annarrar af þeim fjórum
kennisetningum er þau De Fleur og
Rokeach nefna í framangreindri bók
sinni. Rannsóknir hans hafa gefið til
kynna, að ofbeldi í kvikmyndum og
sjónvarpi hafi í för með sér mark-
tækar breytingar (jafnt líkamlegar
sem tilfinningalegar) á hrifnæmi
áhorfenda, sem að sínu leyti séu lík-
legur hvati til aukinnar ofbeldis-
hneigðar meðal neytenda slíks fjöl-
miðlaefnis. Kenningar Berkowitz
fela að sjálfsögðu ekki í sér þá full-
■■■eftir Ólaf AngantýssonHI
yrðingu, að ofbeldi í fjölmiðlum hafi
í öllum tilvikum hvetjandi áhrif á of-
beldishneigð áhorfenda. í þess stað
leggur hann ríka áherslu á, að fé-
lagslegar kringumstæður skipti þar
miklu máli. Þannig auka bág félags-
leg kjör (atvinnuleysi og nýafstaðinn
hjónaskilnaður svo dæmi séu
nefnd) líkurnar á því, að nánar til-
tekinn einstaklingur verði fyrir
áhrifum af nefndu fjölmiðlaefni á
þeirri stundu er það verður á vegi
hans, og auki þ.a.l. líkurnar fyrir því
að hann taki til við að berja á nán-
asta umhverfi sínu. Hugarástand og
hrifnæmi áhorfandans á sýningar-
stundinni skiptir því miklu máli í
þessu tilliti. Annað atriði er
Berkowitz nefnir máli sínu til stuðn-
ings er spurningin um, hvort nefnt
fjölmiðlaofbeldi geti af hálfu áhorf-
enda að einhverju leyti talist rétt-
lætanlegt (t.d. ef um sjálfsvörn, eða
hefndaraðgerðir gegn beittum mis-
rétti er að ræða). Slíkar kringum-
stæður telur hann auka líkurnar fyr-
ir því, að áhorfendur (sem á annað
borð telja sig búa við svipaðar að-
stæður) missi um stundarsakir