Helgarpósturinn - 06.11.1986, Side 26

SAGT ER FRÁ ÞVÍ HVERSVEGNA
KRAKKARNIR GETA HORFT Á
UPPÁHALDSTEIKNIMYNDIR SÍN-
AR TREKK í TREKK ÁN ÞESS
NOKKURNTÍMA AÐ ÞREYTAST Á
ENDURTEKNINGUNNI.
Kvikmyndir sérstaklega œtlaðar
börnum eru það fjölmiðlaefni, sem
hvað sjaldnast er tekið til umfjöllun-
ar á síðum sem þessum. Þörfin fyrir
slíka umrœðu er engu að síður brýn,
og þá einkum í Ijósi þeirrar ofþenslu
er nýlega hefur orðið vart í fram-
boði hverskyns fjölmiðlaefnis hér á
landi, og ekki síst fyrir þann aldurs-
hóp er hér um rœöir.
í fljótu bragði er ekki svo auðvelt
að gera sér fulla grein fyrir því hvað
valdi þessum takmarkaða áhuga
þeirra, er um þessi mál fjalla á síð-
um dagblaða og tímarita. Hluti skýr-
ingarinnar gæti þó að einhverju
leyti einfaldlega legið í þeim mikla
aldursmun, sem þrátt fyrir allt er til
staðar milli markhóps þessa nán-
ar tiltekna myndefnis og kvik-
myndagagnrýnenda. Yngri börn
lesa sjaldnast dagblöð, nema þá þær
síður er þeim eru sérstaklega ætlað-
ar, og aldursmunurinn virðist einn-
ig, ef fljótt er á litið, útiloka velflest
okkar hinna fullorðnu frá þeim
grunnforsendum er ákvarða
reynsluheim barna... og þar með
taldar þær forsendur er ráða mestu
um, á hvern hátt þau í raun upplifa
t.d. það fjölmiðlaefni er við berum á
borð fyrir þau. Umfjöllun af þessu
tagi verður þó að teljast bæði þörf
og brýn, og ekki síst fyrir þá sök, að
hún gæti alltént hjálpað okkur hin-
um eldri til aukins skilnings á hvaða
hlutverki jafnt teiknimyndir ýmis-
konar sem og annað fjölmiðlaefni
gegnir fyrir hina ýmsu aldurshópa
barna og þ.a.l. crðið til að auka
skilning okkar á þörfum þeirra hvað
þetta varðar.
FJÖLSKYLDUMYNDIR
OG ANARKISMI
Umfjöllun þessarar greinar ein-
skorðast við teiknimyndir af þeirri
einföldu ástæðu, að þær eru það
fjölmiðlaefni, sem hefur gegnum
tíðina notið hvað mestra vinsælda
meðal yngri kynslóðarinnar. Ef litið
er yfir úrval þeirra teiknimynda,
sem boðið er uppá í t.d. kvikmynda-
húsum, sjónvarpi og á myndbanda-
leigum landsins, kemur brátt í ljós,
að efnislega má í grófum dráttum
skipta þessu myndefni í tvo flokka:
Annars vegar s.k. fjölskyldumyndir,
hvers höfuðmarkmið er að innprenta
og móta félagslegan þroska og
skilning barna á þeim þjóðfélags-
lega raunveruleika er þau búa við.
Og hins vegar þær myndir, sem einna
helst einkennast af einskonar stór-
felldlega brengluðum anarkisma,
hvers eini megintilgangur virðist
við fyrstu sýn vera að vinna bæði
ljóst og leynt gegn þeim uppeldis-
fræðilegu markmiðum, sem stefnt
er að í fyrrnefndu tegundinni. Skal
þetta nú skýrt nánar:
Sem dæmi úr fyrri flokknum má
nefnaZJwneymyndaflokk þann, sem
Bíóhöllin hefur af lofsverðri fram-
takssemi boðið yngstu áhorfend-
unum uppá á liðnum misserum.
Undir þennan flokk falla einnig
myndir, með efnisinntaki á borð við
það, sem einkennir t.d. hinar marg-
frægu s.k. HeMan-myndir eða
Masters of the Universe, þó svo að
viss hluti þeirra fylli að nokkru skil-
yrði beggja flokkanna. Síðari flokk-
urinn einkennist síðan af persónu-
gervingum á borð við Tomma &
Jenna, Villa spœtu og kanínuna
óforbetranlegu Bugs Bunny, að
ógleymdum vissum valinkunnum
persónugerðum úr myndsmiðju
sjálfs Walt Disneys.
ÞJÓÐFÉLAGIÐ OG
INNRÆTING
Ef við lítum nánar á fyrri flokkinn,
verðum við þess fljótlega áskynja,
að þar eru ríkjandi viss fastákveðin
meginþemu, sem ganga eins og
rauður þráður gegnum nánast allar
þær myndir er fylla þann flokk. Höf-
uðmarkmið þessara mynda (hvort
sem það er meðvitað eða ómeðvit-
að af hálfu framleiðenda) er eins og
áður sagði að stuðla að þjóðfélags-
legri (í sumum tilfellum jafnvel póli-
tískri) innrætingu þeirra skilorðs-
bundnu samskiptareglna og grund-
vallarviðhorfa til lífsins og tilver-
unnar, sem ríkjandi eru i þjóðfélag-
inu á hverjum tíma. Framangreind
innrætingarstarfsemi hefur fyrir-
fundist, og er til staðar í öllum
menningarheildum, og verður í
reynd að teljast nauðsynleg (í hvaða
formi sem hún kann svo að vera), til
þess að yfir höfuð sé hægt að halda
viðkomandi þjóðfélagsheild nokk-
urnveginn snurðulaust gangandi.
Til þess að koma boðskap sínum til
skila og jafnframt í þeim tilgangi að
komast s.a.s. beint að hjartarótum
ómótaðrar barnssálarinnar, nýta
framleiðendur þessara mynda sér
einkar hugvitsamlega útfærðar að-
ferðir eða meginþemu, sem eiga sér
beina samsvörun í bæði hugarheimi
barnsins, svo og þeim fastmótuðu
skilyrðum er stjórna þroskaferli
þess.
Sem dæmi um framangreind
meginþemu má nefna þann meðvit-
aða eða ómeðvitaða kvíða, er við
könnumst öll við úr bernsku, og
sem tengist vitneskjunni um það, að
öll munum við um síðir vaxa úr
grasi, og verðum þ.a.l. í fyllingu tím-
ans að yfirgefa fyrir fullt og allt hið
verndaða öryggi bernskustöðv-
anna. Sögupersónur á borð við
Gosa, Mjallhvíti og systkinin í kvik-
myndinni um Pétur Pan voru allar
hrifsaðar úr faðmi kjarnafjölskyld-
unnar og varpað fyrirvaralaust út í
hinn stóra og torræða heim fullorð-
inna fyrir aldur fram. Þeim tókst
líka öllum um síðir að finna réttu
leiðina til baka til „viöunandi" líf-
ernis, en þó ekki fyrr en eftir miklar
þolraunir og eldskírnir ýmiskonar,
sem allar miðuðu að því að sýna
þeim framá, að eina haldbæra
lausnin á vanda þeirra var að gang-
ast undir hefðir og venjur þeirra
skilorðsbundnu siðalögmála, er full-
trúar hinnar háviktoríönsku borg-
arastéttar telja hvað helgust sér-
einkenni nútíma vestræns þjóð-
skipulags.
SVART OG HVÍTT,
GOTT OG VONT
Þannig varð Gosa t.d. að lærast
mikilvægi þeirrar tvöföldu siðgæð-
isfullyrðingar hinna fullorðnu, að
„sannleikurinn sé sagna bestur", og
jafnframt að sanna karlmennsku
sína við björgun föðurins úr búk
hvalsins, áður en hamingjan féll
honum endanlega í skaut. A sama
hátt varð Mjallhvít að sýna og
sanna, að hún væri fær um að axla
þá ábyrgð er fylgir húsmóðurhlut-
verkinu með dvergana sem „brúð-
ur“, eða eftirmynd bæði raunveru-
legra barna, svo og hins útivinnandi
heimilisföður, áður en hún gat sofn-
að „Þyrnirósarsvefninum“ og hafið
biðina löngu eftir draumaprinsin-
um. Þessum glettilega útsmognu
áróðurskvikmyndum er s.s. ætlað
það meginhlutverk, að á sem áhrifa-
ríkastan hátt réttlæta fyrir börnun-
um nauðsyn þess, að þau gangi sjálf-
viljug að t.d. þeim kynferðisbundnu
félagslegu hlutverkum, sem þeim
síðarmeir eru ætluð innan þjóðfé-
Iagsheildarinnar. Ógnvaldurinn
stóri (stjúpmóðirin, nornin, tívolí-
eyjan þar sem illa siðuðum óknytta-
strákum í kvikmyndinni um Gosa
var á skipulegan hátt breytt í asna)
er síðan vísbendingin um það hvað
börnin eigi í vændum ef þau eru
ekki hlýðin, þ.e. gangist ekki undir
þau skilorðsbundnu siðalögmál sem
ríkjandi eru í þjóðfélaginu á hverj-
um tíma.
Allar enda þessar fjölskyldu-
myndir síðan á þann veg, að sögu-
hetjunum (staðgenglum yngstu
áhorfendanna) er eftir hrakningana
skilað aftur heim í öruggan faðm
kjarnafjölskyldunnar. Heima er best
þrátt fyrir allt, og umfram allt: þrátt
fyrir þau skilorðsbundnu boð og
bönn, sem pabbi og mamma eru í
sífellu að þröngva uppá okkur lítil-
magnana. Boð og bönn, sem lúta að
því að móta okkur að þeirra fyrir-
mynd, án tillits til þess hvort okkur
líki það betur eða verr... og oftast án
þess að gefa okkur færi á að sann-
prófa, hvort yfirleitt sé um aðra val-
möguleika að ræða.
SJARMERANDI
KVIKINDI
Þessar röksemdafærslur leiða
óneitanlega af sér spurninguna um
það, hvort allt fjölmiðlaefni sem ætl-
að er börnum geti talist háð þeim
skilyrðum, er rakin hafa verið hér
að framan. Þeirri spurningu verður
einvörðungu svarað bæði játandi og
neitandi. Og erum við þar með
komin að hinum síðari af flokkun-
um tveimur, er nefndir voru í upp-
hafi greinarinnar. Nefnilega hinum
hreinræktaða anarkisma ærsla-
mynda á borð við teiknimyndirnar
um Tomma og Jenna, sem hvert
mannsbarn í landinu ætti núorðið
að kannast við úr barnatímum Rík-
isútvarpsins-Sjónvarps. Hvað er það
í fari þessara ófyrirleitnu, en engu
að síður svo ómótstæðilega sjarm-
erandi kvikinda, sem heillað hefur
milljónir barna víða um heim...
tvær kynslóðir Vesturlandabúa, svo
gjörsamlega upp úr skónum, að
sambærilegrar hliðstæðu verður
vart leitað í gjörvallri menningar-
sögunni? Eða á þetta fyrirbrigði sér
kannski hliðstæða samsvörun í eldri
samfélögum? Jú, reyndar. Flest eldri
menningarsamfélög eiga sér ein-
hverskonar þjóðsagnir af skúrk-
inum hugvitssama, sem jafnframt
er svo óforbetranlega glettinn og
slóttugur, að viðkomandi ráðamönn-
um stafar stór hætta af... án þess þó
að þeir geri nokkuð afgerandi í málinu,
og stuðli jafnvel í vissum tilvikum að
verndun þessara einstaklinga (sbr.
margfrægt samband konunga og
hirðfífla þeirra á miðöldum og
stjórnendur furstadæma í Evrópu á
17. og 18. öld, sem gjarnan tóku
Commedia dell’arte-leikhópa undir
sinn verndarvæng, þrátt fyrir
hversu þjóðfélagslega gagnrýnið
þetta leikhúsform var í raun í eðli
sínu). Ástæðan? Jú, þjóðfélagslegt
hlutverk þessara slóttugu, en engu
að síður kankvísu, ærslabelgja var
einfaldlega að þjóna sem nokkurs-
konar öryggisventlar fyrir t.d. þær
augljósu mótsagnir er ríktu í
siðferðilegum kennisetningum
kirkjunnar annarsvegar og hinsveg-
ar í samskiptum hins kirkjulega og
veraldlega valds við þegna sína.
SVÖRUN VIÐ INN-
RÆTINGARVIÐ-
LEITNINNI
Hinn anarkíski galgopaháttur
persónugervinga á borð við Tomma
og Jenna, Bleika pardusinn og viss-
ar týpur úr persónusafni Walt
Disneys getur talist hafa svipuðu
hlutverki að gegna fyrir félagslega
mótun barna í vestrænum nútíma-
samfélögum. Þessar persónur búa
allar yfir vissum fastmótuðum eigin-
leikum, sem eiga sér beina samsvör-
un í reynsluheimi barna. Fyrir utan
hinn yfirþyrmandi ungæðislega en
þó hrokafulla sjarma, sem þær hafa
gjarnan til að bera, eru þær nær
undantekningarlaust gjörsamlega
ónæmar fyrir þeim siðferðilegu;
boðum og bönnum, sem umhverfi
þeirra leggur þeim á herðar, stendur
aukinheldur allsendis á sama um til-
finningar annarra, hugtök eins og
samviskubit og kvíði fyrir framtíð-
inni eru þeim algjörlega framandi,
og umfram allt: þær virðast aldrei
geta lært nokkurn skapaðan hlut af
mistökum sínum. Barnæska okkar
einkennist, eins og rætt hefur verið
hér að framan, af eilífri baráttu okk-
ar til aukins skilnings á tilgangi
þeirrar einstrengingslegu félagslegu
mótunar, sem foreldrar og aðrir
úr nánasta umhverfi okkar leitast í
sífellu við að þröngva uppá okkur.
Ást barna á þessum uppreisnar-
gjörnu anarkistum teiknimyndanna
getur því skoðast sem nokkuð rök-
rétt svörun við framangreindri inn-
rætingarviðleitni þjóðfélagsins.
Hlutverk þessara elskverðugu litlu
skúrka er s.s. einkum tvíþætt:
HJÁLPTIL AUKINS
SKILNINGS
Annars vegar sjá börnin í þeim
sjálfstæða og frjálsborna einstakl-
inga, sem opinskátt storka „yfir-
valdinu"... og komast upp með það!
Á þann veg geta þessar persónur
stutt barnið í baráttunni fyrir mótun
eigin persónugerðar, og jafnframt í
baráttunni fyrir eigin sjálfsforræði,
gegn foreldravaldinu, sem að sjálf-
sögðu er ekki ætlað að vara um alla
framtíð (þess er einnig vænst af
hálfu þjóðfélagsins, að einstakling-
urinn verði fær um að standa á eigin
fótum er fram líða stundir. Framan-
greint getur því einnig skoðast sem
liður í þeirri þróun). Hins vegar eru
þessar myndir kjörinn vettvangur
fyrir börnin að hreinlega nema og
gera sér gein fyrir, hvað er leyfilegt
og hvað ekki í samskiptatengslum
þeirra við nánasta umhverfi sitt.
Eins og áður var nefnt, þá eru þessir
ófyrirleitnu litlu anarkistar teikni-
myndanna allsendis ófærir um að
læra nokkurn skapaðan hlut af mis-
tökum sínum. Þetta gildir hins veg-
ar ekki um flesta sæmilega viti-
borna aðdáendur þeirra af yngri
kynslóðinni. Og erum við þar með
komin með upp í hendurnar hluta
skýringarinnar á því, hvers vegna
börn geta óendanlega hlustað aftur
og aftur á uppáhaldsævintýri sín og
séð uppáhaldsteiknimyndir sínar
trekk í trekk, án þess að nokkurn-
tíma þreytast á endurtekningunni.
Það er m.ö.o. ekki sjálft formið sem
heillar, heldur þjóna þessar frásagn-
ir einfaldlega því uppeldislega hlut-
verki að hjálpa barninu til aukins
skilnings á þeim vægast sagt marg-
slungna og torræða þjóðfélagslega
raunveruleika er það býr við. Fram-
angreint undirstrikar einnig mikil-
vægi þess, að við látum börnin ekki
ein um að ráða í þær eyður, sem sök-
um reynsluleysis þeirra eru óhjá-
kvæmilegur ljóður á skyntúlkun
þeirra á nefndu fjölmiðlaefni. Ef
handleiðslu foreldra eða annarra
nákominna aðstandenda nýtur ekki
við, á framangreindur misskilningur
óneitanlega á hættu að verða tilefni
ýmiskonar misbagalegra rangtúlk-
ana á eðli lífsins og tilverunnar, sem
að sínu leyti gætu síðar meir orðið
barninu fjötur um fót, á leið þess til
meiri þroska og skilnings á eigin
félagslega hlutverki í framtíðinni.
Tommi og Jenni: Ötlmabært ofbeldi og enganveginn við hæfi barna...? Eða litli ,,ég"
eina ferðina enn á skjön við annars óbrigðula innrætingarmaskínu pabba og mömmu?
26 HELGARPÓSTURINN
leftir Ólaf Angantýsson