Helgarpósturinn - 13.11.1986, Síða 28

Helgarpósturinn - 13.11.1986, Síða 28
LEIKRIT RAGNARS ARNALDS UM SKÚLAMÁLIÐ UMDEILT ÆTTINGJAR LÁRUSAR ÍHUGUÐU MÁLSHÖFDUN Samkvœmt áreiöanlegum heimildum Helgar- póstsins eru afkomendur og skyldmenni Lárusar H. Bjarnasonar, fyrrum sýslumanns og fógeta, ævareiöir Ragnari Arnalds fyrir fram- setningu hans á Lárusi í leikritinu „Uppreisn á ísafiröi" sem nú er sýnt í Þjóöleikhúsinu. Hafa afkomendurnir haft samband viö Ragnar og íhuguöu jafnvel málshöföun. Aö athuguöu máli kom hins vegar í Ijós aö ekki var grund- völlur fyrir slíkri málshöföun, þegar fyrir liggur aö börn Lárusar eru látin. ■■■■■■■■eftir Friðrik Þór GuðmundssonMMMH^^H „Uppreisn á ísafirði" fjallar sem kunnugt er um deilur Skúla Thor- oddsen við Magnús Stephensen landshöfðingja og aðra yfirvalds- menn, sem sendu Lárus Bjarnason vestur á ísafjörð til að rannsaka embættisgjörðir Skúla í máli er varðaði mögulegt harðræði Skúla í garð Sigurðar „skurðar" Jóhanns- sonar, sem sakaður var um morð. Viðurkennd söguleg túlkun er að sendiför Lárusar hafi verið liður í aðför embættismannanna að Skúla, en afkomendur Lárusar eru mjög ósáttir við þá mynd sem Ragnar dregur upp af Lárusi. ÁSGEIR VILL STEFNA RAGNARI Það eru einkum barnabörn Lár- usar sem nefnd eru til skjalanna, en í Morgunblaðinu hefur Ásgeir Jakobsson rithöfundur lýst því yfir að ekki væri vanþörf á þvi að mál yrði höfðað vegna túlkunar Ragn- ars. í Lesbók Morgunblaðsins sl. laugardag segir Ásgeir Jakobsson, að eigin sögn fjarskyldur frændi Lárusar: „Nú er það svo, að gott skáldverk verður ekki drepið með mála- rekstri, en ég hef samt áhuga á að stefna höfundinum fyrir hvernig hann nafngreinir nýlátna menn, sem eiga sér enn nána ættingja, börn og barnabörn. Höfundur hefur viljað treysta aðsóknina með þess- um hætti. En þótt verkið verði ekki drepið, sem ég hef heldur engan áhuga á, þá er forvitnilegt að vita, hversu langt höfundar mega ganga í því að skrifa um tiltölulega nýlátna menn, sem eiga á lífi svo nána ætt- ingja, að það jafngildir að á sjálfa þá sé ráðist. Þetta gæti orðið líflegt mál og mætti reka það sem prófmál í þessu efni.“ „AURI AUSIÐ YFIR LÁRUS" Lárus H. Bjarnason átti tvö börn, Jóhönnu Kristínu og Pétur, sem bæði eru látin. Það eru börn þessara systkina sem hafa nú viðrað óánægju sína með meðferð Ragnars á Lárusi afa sínum í leikritinu, ekki síst vegna tilbúins sambands Lárus- ar við dönsku stúlkuna Díönu. Dótt- ir Péturs, Hrefna mun hafa hringt sérstaklega í Ragnar og mótmælt túlkuninni á Lárusi og önnur barna- börn Lárusar hafa tekið leikritið óstinnt upp, meðal annars Gt'sli Ólafsson, forstjóri Tryggingamið- Lárus H. Bjarnason: Afkomendur hansog skyldmenni könnuðu möguleikann á því að höfða mál gegn Ragnari. stöðvarinnar. Þá hefur Hákon Bjarnason, fyrrverandi skógræktar- stjóri, staðfest í samtali við Helgar- póstinn að hann sá ástæðu til að skrifa Ragnari sérstaklega um túlk- un hans á þætti Lárusar í málinu, en Hákon er bróðursonur Lárusar. Og vitað er til þess að Pjetur Hafstein Lárusson, rithöfundur og sonur áð- urnefndrar Hrefnu, hefur boðað sér- stök skrif um málið, en hann er nú búsettur í Svíþjóð. Samkvæmt áreiðanlegum heimildum Helgar- póstsins var kannaður grundvöllur fyrir málshöfðun gegn Ragnari og þá á sömu forsendum og Asgeir til- nefndi í grein sinni og rakið var hér að ofan. Niðurstaðan varð hins veg- ar sú að ekki var forsenda fyrir slíkri málshöfðun þar sem börn Lárusar væru látin og grundvöllurinn brost- inn þegar kemur að barnabörnum í slíkum málum. „Það er víst ekki hægt að fara út í málarekstur þegar börnin eru ekki á lífi, en þeim hefði verið innan Ragnar Arnalds: Ættingjar Lárusar H. Bjarnasonar hafa hringt (hann og skrifað honum til að mótmæla meðferð hans á Lárusi (Uppreisn á isafirði. „Lárust er leik- persóna hjá mér," segir Ragnar við HP. handar að fara í mál. En barnabörn- in eru mörg hver á lífi og ef það hefði gilt hið sama um þau eins og börnin þá hefði verið mjög auðvelt að fá Ragnar dæmdan. Þarna er auri ausið yfir Lárus og minningu hans. Þarna er að finna miklar missagnir, hvort sem það er að yfirlögðu ráði eða ekki,“ sagði Hákon Bjarnason í samtali við Helgarpóstinn. LEIKPERSÓNUR „Ég hef ekki mikið orðið var við þessa óánægju, en þó hef ég aðeins orðið þess áskynja að þeim líkar ekki alls kostar,“ sagði Ragnar Arn- alds, höfundurinn sjálfur, um óánægju ættingja Lárusar H. Bjarnasonar. „Það hafa ýmsir talað við mig, já, já. Ég hef ítrekað að það kemur meðal annars skýrt fram í viðtali við mig í leikskrá verksins og öðrum viðtöium að leikrit eru aldrei sagnfræði, ekki þetta leikrit frekar en önnur. Lárus Bjarnason er þarna fyrst og fremst leikpersóna og leik- Skúli Thoroddsen sýslumaður: I sögunni hefur hann iðulega verið túlkaöur sem sjálfstæðishetja og Skúlamálið ótvírætt talið aðför embættismannavaldsins gegn honum... persónur eru fulltrúar fyrir annað og meira en þær stóðu sjálfar fyrir. Þær fá almennt gildi en spurningin er ekki í leikverki að herma ná- kvæmlega eftir sögulegum stað- reyndum eða apa eftir nákvæmar upplýsingar — það gera sagnfræð- ingar — en leikrit er allt annars eðl- is. Um það bil helmingur af persón- um verksins á sér enga fyrirmynd í raunveruleikanum og aðrar persón- ur eru auðvitað meira eða minna mjög stílfærðar og oft sáralitlar heimildir sem byggt er á. Þetta gildir líka um atburðina, þeir eru mjög stílfærðir og atriðin sem slík upp- diktuð, þó að byggt sé á sögulegum heimildum. Þó að söguþráðurinn sé sagnfræðilega réttur í meginatrið- um þá eru einstök atriði í leiknum uppdiktuð og endurspegla ekki at- burði nákvæmlega eins og þeir gerðust. Þetta skilja auðvitað allir sem sjá leikritið. Annað er nú ekki mikið um þetta að segja," sagði Ragnar. MÁL OG MENNING Sannar undantekningin regluna? Engin meiri háttar rannsókn hefir verið gerð á uppruna ís- lenzkra málshátta, enda er það ekki áhlaupaverk. I fornum kvæð- um og fornum ritum íslenzkum er fjöldi málshátta. Fræðimenn — er- lendir sem íslenzkir — hafa safnað þeim og gert þá þannig tiltæki- legri þeim, sem vilja kynnast þeim eða kanna þá. Elztu máisháttasöfn íslenzk, sem geymzt hafa í hand- ritum, ná aftur á 16. öld að minnsta kosti. Frá 17. öld eru til tvö merkileg málsháttasöfn, sem út hafa verið gefin. Voru þau bæði skráð í Svíþjóð af íslendingum, sem þar voru heimilisfastir, þeim Jóni Rúgmann (1636—1679) og Guðmundi Ólafssyni (um 1652— 1695). Af yngri máisháttasöfnum, sem út hafa komið, mætti nefna safn Guðmundar Jónssonar á Staðarstað (1763—1836), máls- háttasafn Hallgríms Schevings (1781—1861), málsháttasafn Finns Jónssonar (1858—1934) og loks það ágæta málsháttasafn, sem nú er mest notað og þeir Bjarni Vil- hjálmsson og Óskar Haíldórsson tóku saman á vegum Almenna bókafélagsins. í engu þessara safna er reynt að grafast fyrir um uppruna máls- háttanna, enda hefir það ekki ver- ið ætlunin. Undanfarið hefi ég dá- lítið grúskað að gamni mínu í ís- lenzkum málsháttum. Og því meira sem ég grúska, þvi erfiðara finnst mér verkefnið. Vel má vera, að ég víki að málsháttum við og við í þessum þáttum. Að þessu sinni ætla ég að velta fyrir mér málshættinum undantekningin sannar regluna. Ég skal hrein- skilnislega játa, að ég hefi aldrei skilið þessa speki, og það varð mér hvöt til að rannsaka uppruna málsháttarins. Ekkert bendir til þess, að þessi málsháttur sé gamall í íslenzku. Ég hefi ekki fundið hann í tiltæk- um málsháttasöfnum, og í seðla- safni Orðabókar Háskólans er ekkert dæmi um hann í þessu formi. Þar er þó dæmi um annað afbrigði: „máltækið segir, að und- antekningin staðfesti regluna". Til- vitnunin er úr bókinni Noröur- lands-síldin eftir Árna Friðriksson fiskifræðing. Bókin kom út á Siglu- firði 1944. Orðið regla hefir ýmsar merk- ingar í íslenzku. Regla getur t.d. verið (1) „lögmál eða formúlá' (Pý- þagórasarregla), (2) „ailföst venja" (t.d. það er regla, að Helgarpóstur- inn komi út á fimmtudögum), (3) „fyrirmæli" (t.d. skólareglur, um- ferðarreglur). Og fleiri merkingar má finna, en enga merkingu hefi ég fundið í orðinu regla, sem gerir málsháttinn skiljanlegan. Ég á við, að ég þekki enga reglu, sem hægt er að sanna eða staðfesta með því að finna undantekningu frá henni. Málshátturinn er frá mínum bæja- rdyrum séð rökleysa. Til þess að fá vit í málsháttinn undantekningin sannar (stadfest- ir) regluna er ekki nægilegt að at- huga notkun hans í íslenzku. Það verður að rekja hann til uppruna síns, en hans er að leita í rómversk- um einkamálarétti. Á latínu var sagt exceptio probat regulam in casibus non exceptis. Orðrétt merkir þetta „undantekningin reynir á (prófar) regluna í málum, sem ekki eru undanþegin". Sam- kvæmt nýlegu þýzku riti um róm- verskan rétt, sem ég styðst við, er exceptio hér notað um „undan- tekningu" frá skilyrðum til sakfell- ingar í dómsmáli. Verjandi í máli gat, sem sé, samkvæmt rómversk- um rétti komið fram með máls- varnaratriði, sem fólst í að gera ætti undantekningu frá þeirri reglu, sem málssóknin var reist á. Ef dómsforseti taldi, að þetta máls- varnaratriði (þessi „undantekn- ing“) ætti að koma til álita við dómsuppkvaðninguna, gat það haft áhrif á dóminn. Undantekn- ingin reyndi þannig á, hvort regl- an, sem sökin var sótt eftir, stæð- ist. Með öðrum orðum, undan- tekningin sannaöi enga reglu, hún reyndi á reglu. Af því, sem nú hefir verið sagt, er sýnt, að latneska setningin hefir verið misskilin. Mönnum hefir, er stundir liðu, ekki verið ljóst, hvað fólst í latnesku sögninni probare. Aðalmerking hennar er „prófa, reyna á“ (á ensku „test, try"), en þess má geta, að hún getur haft merkinguna „sýna“ (á ensku „demonstrate"). Hvar og hvenær menn hafa fyrst misskilið hina rómversku réttarreglu og gert hana þannig misskilda að „spak- mæli“, get ég ekki sagt. Vert er að hafa í hyggju, að málshátturinn er til í tveimur gervum á ensku: exception proves the rule og exception confirms the rule. Enska sögnin prove er hin sama og latínan probare og hefir bæði merkinguna „prófa" og „sýna fram á, sanna". Það er því ekki loku fyrir það skotið, að misskiln- ingurinn hafi orðið í ensku. Þetta er þó fremur ósennilegt, m.a. ef ^jiöfð er hliðsjón af því, hve hin misskilda merking orðasam- bandsins nær til margra tungu- mála. Mér virðist því sennilegra, að menn hafi hreinlega misskilið iatnesku setninguna, ef til vill vegna þess að þeir hafi ekki vitað um, að hér var um réttarreglu að ræða. Eftir að misskilningurinn var upp kominn, tóku menn að nota „spakmælið", þar sem það átti ekki við. í málum, sem ég hefi athugað, er í málshættinum notuð sögn, sem merkir „sanna, stað- festa", sbr. frönsku les exceptions confirment la régle, dönsku und- tagelsen bekrœfter regelen, sænsku ett undantag som bekráft- ar regeln o.s.frv. Mér virðist saga framan greinds málsháttar mætti vera til viðvör- unar þeim, sem telja sig geta sann- að mál sitt með spakmælum, þó að ég vilji á engan hátt gera lítið úr gildi málshátta. 28 HELGARPOSTURINN

x

Helgarpósturinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Helgarpósturinn
https://timarit.is/publication/47

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.