Morgunblaðið - 27.02.1969, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. FEBRÚAR 1969
Á ELDVATNSBÖKKUM
Eyjólfur hreppstjóri áttrœður
Um síra Jón og Helgu dóttur hans
Hnausaheimilið eftir Eyjólf Eyjólfsson
Gísli sýslumaður Sveinsson
komast eitt sinn svo að orði um
Meðallandið, að ýmsir hefðu
fram að þessu ekki talið það
tilkomumestu sveitina í þessu
annars tilkomumikla héraði: ,En
þar er hátt til lofts og vítt til
veggja og útsýni hið ágætasta
til hærri staða“
En það er mála sannast, að
fleira er það en landslagið sjálft
og útsýnið sem setur svip á
sveit. Það gerir líka fólkið, sem
vex upp og unir þar sína ævi-
daga á fullorðinsárum. í þess-
ari grein skal minnst eins manns
sem setur sinn svip á þessa, að
sumra áliti, jviplitlu sveit. Það
er hreppstjóri Leiðvatlarhrepps,
Eyjólfur Eyjólfsson á Hnaus-
um, sem er áttræður í dag.
Áður mun Mjrgunblaðið hafa
minnst hans á merkisdegi og
getið helstu starfa hans og ævi-
atriða, en hér á það við sem
víðar að sjaldan er góð visa
of oft kveðin. Það bæði göfgar
mann og gleður að minnast
góðra samferðarmanna, rifja upp
holl kynni og gefa gaum að því,
sem af þeim má læra.
Einn slíkra rnanna er Eyjólf-
ur á Hnausum. Fáir eru hans
líkir að skemmtilegum og fræð-
andi viðræðum. Er margra slíkra
stunda að minnast frá samveru-
árunum eystra.
Eyjólfur Eyjólfsson hefur ver
ið hreppstjóri i hálfa öld og
litlu skemur hefur hann búið
á eignarjörð s;nni — Hnausum.
Bærinn stend ir á syðri bakka
Eldvatnsins. Þar er sendið vall-
lendi meðfram vatninu, sem á
stundum hefur verið herjað af
erkióvini MeðaJlandsins — sand
inum — sand-áganginum. I Með-
allandi var áður talað um sand-
ár eins og hafísár, kalár eða
annað illæri i öðrum héruðum.
Margar jarðir i Meðallandi hef-
ur sandurinn í eyði lagt. Hann
ógnaði líka Hnausunum. Þá hófst
Eyjólfur handa með aðstoð Sand
græðslunnar að girða mikið land
flæmi með þeim árangri að þar
er nú gróið land og grasgefið,
sem annars hefði verið auðn ein.
★
Hnausar hafa jafnan verið tald
ir með beztu jörðum Meðallands
ekki sízt vegna góðrar fjár-
beitar. Á árunum 1804—22 var
þar prestsetur. Þó hélt Meðal-
landsþing sr. Jón Jónsson frá
Mýrum í Álftaveri, bróðir Stein
gríms biskups. Hann fluttist að
Hnausum frá kirkjustaðnum
Langholti vegna þess hve Hnaus
ar voru mikiu betri undir bú.
Samt telur sr. Jón sig vera
þar (á Hnausum) „á fjárhús
kominn, því þessir góðu Hnaus
ar eru eigi ómagajörð, svo lítil
fjörlegir sem þeir eru, þá liggja
þeir fyrir ágangi og átroðningi
manna og skepna sem útkrefur
styrk og mamiafla og formegun
til að veita móttöku", segir sr.
Jón i bréfi til Steingríms bróð-
ur síns.
Sr. Jón á Hnausum varð ekki
gamall maður. Hann dó hálf-
sextugur haua*ið 1822 og hafði
þá verið pres .ur í 24 ár. Frá
láti hans skýrir prófasturinn,
sr. Þórður Brynjólfsson á Felli,
í bréfi til Geirs biskups Vída-
líns dags. 30. október á þessa
leið:
„Sunnudaginn þann 13da okt-
obr. næstl. fannst örendur á
víðavangi presturinn til Lang-
holtssóknar í Meðallandi innan
Vestur-Skaftafellssýslu, síraJón
Jónsson. Hafdi hann um nóttina
þann llta næst á undan einsam-
all í náttmyrkri og regni frá
næsta bæ haldið til síns heim-
ilis, reið hesti annarsstaðar frá,
sem þessvegna hefur vikið út af
veginum þangað sem Mýrar og
Foröð voru fyrir. Sást nú þeg-
ar presturinn sál. fannst i þess-
um stað, að þetta ásamt nátt-
myrkrinu hafi ^eidt hann tfl, lé-
magna af Erfiði við Trjásögun
á Fjörunni unlanfarna daga. að
leggja sig til h'úldar og Svefns,
sem varð hans sfðasti."-----
Hefur sr. Jón sjálfsagt ætlað
heim úr sögun.nni á laugardeg-
inum til að messa daginn eftir.
Þannig má með sanni segja, að
Hnausaklerkurinn hafi unnið bú
skapnum og prestsskapnum til
hinstu stundar.
Kona sr. Jóns var Dómhild-
ur Jónsdóttir, Vigfússonar frá
Fossi og Sigurlaugar Sigurðar-
dóttur, prests í Holti. Meðal
barna þeirra var Helga, sem
giftist Hannesi Jónssyni frá
Núpstað. Han.ies dó 1860, en
Helga bjó á Hnausum til ævi-
loka, 29. október 1893 og var
þá komin undir nirætt — f. 3.
ágúst 1806. Var hún blind mörg
síðari ár ævi sinnar.
Helga á Hnausum var lágvax-
in kona en þrekin og að öllu
vel á sig komm. Hún var ekki
fljóttekin — heldur þurr á mann
inn en reyndist vel þeim, sem
á fund hennar leituðu, en það
voru margir.
öllum, sem að garði bar, var
gefið að borða — kaffi þóttu
of litlar góðgerðir. Til Helgu
lögðu leið sína allir nauðþurfta-
menn, t.d. til að fá mjöl í brauð
í ferðanestið óður en farið var
í kaupstaðarferðina út á Bakka
— peninga i þinggjaldið o.s.frv.
Flestir mun í hafa greitt þetta
með lambsfóðrum eða öðrum fóðr
um, sem kom sér vel fyrir
Hnausaheimilið — þar var lítill
heyskapur, en góður útigangur
— oft, sem lítið eða ekkert þurfti
að gefa fullorðnu fé. — Þess-
vegna voru þar alltaf heyfyrn-
ingar — hver.iig sem áraði, því
að heyin voru spöruð til hins
ítrasta.
Sem dæmi um fyrningarnar á
Hnausum má nefna, að í harð-
indunum 1882 sóttu Síðumenn
þangað hey í vandræðum sínum.
Var það blaðka — melur — sem
var í svo gömlum heyjum að
torfið á þeim var allt grasi
gróið. — Þótt beitin væri mikið
notuð, voru til hús yfir allan
fénað, að minnsta kosti á síð-
ari árum.
Mjög var Helga í Hnausum
minnisstæð þeim, sem eitthvað
kynntust henni. Vorið 1875 vígð-
ist sr. Brynjólíur, síðar á ólafs-
vö'llum, til Meðallandsþinga og
var þar prestur í eitt ár. Mörg
um áratugum síðar hitti hann
sonardóttur hennar hér í Reykj
vík. Vakti það þá athygli við-
staddra hvílík lotning og aðdáun
var í röddinni er sr. Brynjólf-
ur nefndi nafn Helgu á Hnaus-
um — þessarar miklu mann-
kostakonu.
Af bömum Helgu og Hann-
esar komust átta til fullorðins-
ára. Tveir synir þeirra, Jón og
Stefán bjuggu á Hnausum. Þeir
voru miklir búrnenn, og má telja
þá ágæta fullt.-úa þess bezta um
forsjá og fyrirhyggju samfara
— sparnaði, heiðarleika, og þjóð
legri menning’i. „Það er flest
til á þeim bæ“ var haft eftir
bónda einum í Meðallandi, og
var það sannmæli M.a. áttu
þeir Hnausabræður alltaf messu
vín.
Eitt sinn vantaði prestinn á
Langholti messuvín og sendi
vinnukonu, Sigríði Sveinsdóttur
síðar á Fljótum, upp að Hnaus-
um. Hún var þá ung og rösk
og létt á sér, sem kom sér vel,
því að eflaust hefur presti legið
á víninu til að þjónasta einhvern
langt leiddan.
Þegar að Hnausum kom, bar
Sigríður Jóni boðin frá presti,
en hann tók þeim þunglega og
virtist ekki ætla að verða við
bóninni.
Lét þá Stefán bróðir hans mál
ið til sín taka með svofelldum orð
um:
„Gerðu það í þetta sinn, Jón
bróðir, en taktu það fram, að
það verði ekki gert oftar."
Tók Jón þessari ráðleggingu
og veitti einhverja úrlausn, svo
að Sigríður fór ekki erindis-
leysu.
Annars er svo að sjá, að það
hafi legið í landi í Meðallands-
þingum, að þar hafi messuvín
reynst ódrýgra en annarsstaðar
í prófastsdæminu. Má i því sam-
bandi nefna eftirfarandi úr vísi
tazíu prófasts, sr Þórðar Bryn-
jólfssonar, frá 11. júní 1806:
„í sama sinn framfór umkvört
un af nálæguro sóknarmönnum
yfir messuvínsskorti við kirkj-
una hvar fyrir nokkrir hafa ei
orðið til comminionar meðtekn-
ir. En þar práfasturinn varð ei
annars var en að 16 pottar messu
víns hefðu verið með fyrstu til-
lagðir fyrir 180 communic., kunni
hann því síður við þá umkvört-
un að gjöra, eem honum sýnd-
ist það tillagða messuvín, hefði
það ekki ódrýgst, nægilegt.
★
Um þá Hnausabræður hefur
Eyjólfur Eyjólfsson skrifað stúit
an þátt, sem hér birtist.
„Við kynni af Hnausafjölskyld
unni mun fljótt hafa komið í
ljós nokkuð sérstakir persónu-
leikar, sem mótuðu svip heimilis
ins. Var þar stjórnsemi, hirðu-
semi, festa og lítil tilhneiging
til umbreytinga — allt í sín-
um gömlu föstu skorðum ár eftir
ár og gamlir munir því þar
lengur til en víða annarsstaðar
(enda sama fjölskyldan þar um
120 ár samfleytt), til dæmis göm
ul teppi, hornsekkir og skreyt-
ingar á beizlum o.fl. Gamlar
bækur og sumar merkar voru
til í tíð hins síðasta í fjöl-
skyldunni (Stefáns), svo sem
Heimskringla, Arbækur Espólíns
(e. t. v. ekki allar), Bæna- og
sálmasafn eftir sr. Jón lærða
Möðrufelli, Landnáma í gamalli
útgáfu, JónsbÓK (lögbókin), auk
annarra bóka, sem almennari
voru, svo sem Alþýðulestrarbók
Þórarins Böðvarssonar o.fl. —
Stefán var minnugur í betra
lagi og nokkuð fróður um ýmis-
legt, t.d. um ættir. Þótti vænt
um bækur sínar og léði þær
einstöku mönnum. Veit ég til
þess að einn bókmenntafræðing
ur nútímans kynntist fyrst Heims
kringlu sem fengin var að láni
hjá Stefáni á Hnausum. Átti
einnig bók (bænakver?) eftir
einn Skarðsprestanna, sr. Jón
Vigfússon, sem lézt í „Stóru-
bólu“ 1707. — Ekki mun Jón
bróðir hans og sambýlismaður
hafa staðið honum að baki and-
lega.
Gripi áttu beir bræður bæði
marga og fallega. Hnausahestam
ir voru orðlagðir fyrir hvað stór
ir og fallegir þeir væru, enda
margir og því hægt að hafa til
skiptanna og meðferðin með mik
illi gætni. Heyrt hef ég að a.
m.k. stundum hafi verið í sumar
högum frá Hnausum um 30 hross
og flest hafi verið borið á 13
í kaupstaðarferðinni út á Bakka
og 4 karlmenn hafi verið með
lestinni og hún vel útbúin. Auk
þess hafi annar Slýjabænda, sem
litla lest átti sjálfur, verið til
aðstoðar og notið þess, enda
haft eftir konu hans, að „ekki
þyrfti að finna honum Sveini
mat þegar hann væri nýkominn
frá Hnausum". Mundu fleiri kon
ur hafa getað goldið þessu já-
kvæði. — Sauðfénaðurinn, ætt-
aður frá Núpstað að einhverju
leyti, af fé sem lifði Skaftár-
elda, virtist með nokkuð fast-
mótuðum svip. Ymsir, sem um
búskap hugsuðu, munu hafa feng
ið hrúta frá Hnausum, t.d. Helgi
Þórarinsson í Þykkvabæ, og af
Hnausakyni var að einhverju
leyti, fé í kynbótabúi V.-Skaft-
féllinga, er það var stofnað.
Þótt meðferðin væri rómuð,
var ám lítið gefið, þegar jörð
var auð, en gefið vel ef þess
var talin þörf. Fénaður var þá
fár á nágrannabæjunum, nema
á Feðgum hjá Páli Ingimundar-
syni og síðar ekkju hans, Helgu
Jónsdóttur og rengdasyni. Hefur
því jörðin notið sin vel, þótt
sandur syrfi einatt að. En eink-
um taldi Stefán sauðlandið
ofan Eldvatn3, „upplandið" sem
var leifar Hólmaselslands, aðal-
kost jarðarinnar. Þar hefur ver
ið framleidd mest ullin, sem
Hnausalestin 3tóra flutti til verzl
unar. Þetta var mest melland,
sem nú er blisið Þar var þá
slegin „blaðka" síðari hluta slátt
ar, sumpart handa sauðunum þar
en þó mestmegnis flutt heim.
Var heyskapur þar lengra fram
eftir haustinu en á mýrarjörð-
um. Þar og í Vötnunum gengu
einatt naut að sumrinu frá HnauS
um og nokkrum öðrum bæjum.
Voru Hnausabolarnir oft með
þeim fallegustu, einatt fallegast-
ir.
Auk búfénaðar o.fl. átti Stef-
Framhald á bls. 13
HÆTTA A NÆSTA LEITI —+■— eftir John Saunders og Alden McWilliams
AH-HAÍ fetch METHE
PHONE BOOK/TRoy / I'l
QOINS TO CALL A MAN ,
ABOLIT A MASTERPIECE!
ir um meistaraverk. (1 úrklippunni er
sagt frá því að Athos hafi borgað 250
þúsund dali fyrir örlitið málverk eftir
Pierre Matin).
Púff . . . fimm húslengdir á harða-
blaupum. Iivað liggur á Danny? Ég ætla
að líta yfir heimaverkefnin okkar. 2.
mynd) Til að byrja með getur þú flett
npp einhverju um lækningu við hjarta-
slagi. Það var eitthvað í einni af úr-
klippunum sem við fengum ... 3. mynd)
. . . aha, réttu mér símaskrána, Troy, ég
ætla að hringja í mann og spyrjast fyr-
Eyjólfur Eyjólfsson, Hnausum.