Morgunblaðið - 27.02.1969, Page 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. FEBRÚAR 1969
21
SAGAN UM SVALBARÐ
Það er áberandi hvað við Is-
lendingar erum oft tómlátir um
það sem liggur okkur landfræði
lega og sögulega nærri, en horf-
um frekar á það sem fjær er. Hið
síðara er raunar eðlilegt. Það
hefir löngum skipt okkur miklu
meira máli hvað gerist áSjálandi,
suður við Eyrarsund, heldur en
hva'ð gerist í Norður-Noregi, svo
dæmi séu nefnd, og hina síðustu
áratugi hefir það af augljósum
ástæðum varðáð okkur langtum
meira hvað gerist í Bandaríkjun
um, Norður-Ameríku, heldur en
hverju fram fer á Hjaltlandi og
í Orkneyjum og Færeyjum.
Samt verður því ekki neitað,
að fáfræði okkar um sum hin
nærliggjandi lönd og þjóðir eða
þjóðabrot, er oft leiðinlega mikil.
Má þar til fyrst nefna Færeyjar
og Grænland, en einnig má
spyrja: hvað vitum við yfirleitt
um Hjaltland og Orkneyjar? Og
um Svalbar'ða og Jan Mayen?
Allt eru þetta lönd og eyjar á
norðlægum slóðum og ekki all-
fjarri Islandi, samanborið við
önnur lönd. Hér við mætti raun-
ar bæta Suðureyjum og Ný-
fundnalandi. Hvað vitum við vel
flest um þessi lönd, landfræði-
lega, og íbúa þeirra sögulega?
Oft virðist það vera ótrúlega
lítið, jafnvel þar sem saga ís-
lenzkrar þjóðar á þó að fornu
fari nokkur ítök.
Sem veiðiþjóð höfum vi‘ð lítið
gert að því að sækja í norðurátt
til fanga, aldrei sótt norður í
höf til selveiða, aldrei sótt til
Austur-Grænlands til refaveiða,
laxveiða og bjarnarveiða. Hlutur
frænda okkar Norðmanna héfir
löngum verið annar og miklu
meiri á þessum sviðum.
Slíkar hugsanir sækja á, er
maður fer að blaða í hinni ný-
lega útkomnu norsku sögu um
Svalbar’ða. Hinn norski titill sög-
unnar er: Adolf Hoel: Svalbard
— Svalbards historie 1596—1965,
I.—III. bind. Allt er þetta mikla
verk sem sagt þrjú bindi, 1527
bls. í stóru broti, lesflötur á síðu
svipaður og í Alþingistíðindum
og Stjórnartíðindum. Hér er því
ekki smátt í böggum.
Það er ekki mitt meðfæri að
skrifa ritdóma um þetta mikla
verk, sem kom út í Osló á árun
um 1966—1967, hjá forlaginu
Sverre Kildahls Boktrykkeri,
enda mun ég ekki reyna það, vil
aðeins vekja athygli á verkinu.
Ljóst er, að það þarf mikla bjart
sýni til þess að gefa slíkt verk
alveg upp á eigin spýtur, og án
neins framlags frá því opinbera,
sjóða eða samtaka, en það hefir
Kildahls forlagið gert.
Þessar Svalbar’ðsbækur eru
fyrst og fremst sagan um sókn
þjóða og manna norður til Sval-
barða og á hafið þar um kring,
könnunarferðir og atvinnu- og
auðæfaleit, allt frá því er
nokkurn veginn ljósar sögur
herma og til þessa dags.
Það er nokkuð líkt ástatt um
Svalbarða og Ameríku. Báðir
finna þeir Ameríku, Leifur og
Columbus, þótt við höfum nú
hinn síðarnefnda grunaðan um,
að hann hafi haft allgreinilegar
sagnir um ferðir Leifs og fleiri
íslenzkra manna á að byggja.
Svalbadði fannst líka tvisvar, en
„týndist" á milli. I íslenzkum
annálum segir stutt og gott, og
er talið til viðburða ársins 1194:
„Fundur Svalbarða". Og svo er
landið talið fundið að nýju 1596,
en þá eru það Hollendingar sem
þar eru á ferð. Eins og titill bók-
arinnar ber með sér, nær Sval-
barðssaga Hoels yfir aldirnar frá
endur-fundi Svalbarða 1596 til
1965. Til þess liggja greinilegar
ástæður.
Árið 1950 felur þáverandi for-
stöðuma'ður stofnunarinnar Norsk
Polarinstitutt, prófessor H. U.
Sverdrup, dósent Adolf Hoel að
skrifa sögu Svalbarða, sérstak-
lega til atvinnu- og fjárhagslegr
ar starfsemi þar norður frá og
þessra vísindalegu rannsókna
sem þar hefir verið unnið að.
Allt miðað fyrst og fremst við
tímabilið frá lokum síðustu ald-
ar og til þessa dags. Þegar þetta
gerðist var Hoel rúmlega 70 ára,
en samt tók hann verið að sér og
með glö'ðu geði, að því að sagt er,
enda voru ekki skiptar skoðanir
um það , að enginn þálifandi
manna væri honum jafnfær um
að vinna verkið. Segja má, að
Hoel hefði þá um tugi ára í lífi
og starfi unnið að undirbúningi
slíkrar Svalbarðssögu, öllum öðr
um Norðmönnum fremur.
Að sögunni vann Hoel allt til
dauðadags 19. febrúar 1964. Rétt
fyrir jólin 1963 varð hann fyrir
bíl á gangvegi yfir götu í Osló
og slasaðist svo að það dró hann
til dauða.
Þótt varið væri allmiklu fé
til verksins, Svalbarðssögunnar,
frá Norsk Polarinstitutt og fleiri
aðilum, hirti dosent Hoel aldrei
einn eyri af því í ritlaun, en
miklu varð samt til að kosta.
Hann hélt launaðan fulltrúa, lög
fræðing Kjell Myklebust og svo
a sjálfsögðu vélritara. Myklebust
reyndist hinn ágætasti maður og
það er hann sem á heiðurinn af
því að ganga frá útgáfu verks-
ins að fullu, að Hoel látnum, því
sjálfur lifði Hoel ekki áð verkið
kæmist í prentun, hvað þá meira.
Miklu fé og óhemju vinnu var
varið til að kanna skjöl varðandi
Svalbarða og starfsemi þar, í
skjalasöfnum á Englandi, Hol-
landi og Þýzkalandi og í Svíþjóð.
Sem dæmi þess hve hér var úr
miklu að moða, er frá því sagt,
að skjöl í Svíþjóð um sænska
starfsemi á Svalbarða reyndust
vera um 52 hillu-metrar.
Að loknu verki ætlaði ekki að
verða vandræ'ðalaust að fá for-
leggjara að Svalbarðssögunni.
Norsk Polarinstitutt treystist
ekki til þess fjárhagslega að gefa
verkið út. Stór forlög, sem til
tals komu, vildu fá allstórt með
lag frá ríkinu, ef þau ættu að
gefa það út, en þá var það, að
hið nefnda Sverre Kildahl tók
verkið að öllu leyti upp á sína
arma og gaf það út. Er fljótsagt
að útgáfan er öll hin myndar-
legasta, pappír vandaður og
prentun gó'ð, einnig myndprent-
unin, en bækurnar eru prýddar
fjölda mynda, þar á meðal eru
allmargar litmyndir fremst í
hverju bindi. Bandið er traust
og smekklegt.
Svalbarðsbókin hefst á stuttu
yfirliti: Svalbarð í hnotskurn, um
legu landsins, stærð og aðra land
fræði. Þá kemur allmikill kafli
um sögu Svalbarðs. Þar segir
fyrst frá fundi landsins 1194, og
er vitnað til íslenzkra heimilda.
Svo er yfirlit um sögu Svalbarðs
í stórum dráttum, frá því er Hol-
lendingar fundu landið á ný
1596. Svo rekur hver kaflinn
annan, um rannsóknir á Sval-
barði og athafnalíf. Koma þar
fleiri þjóðir við sögu: Hollend-
ingar, Englendingar, Rússar, Sví
ar og Norðmenn, og fjöldi félaiga
og fyrirtækja. Er það sem kalla
má tútíma-sögu lang fyrirfei’ða-
mest, það er athafnasaga hinna
ótrúlega mörgu aðila sem reynt
hafa að sækja „auð“ norður til
Svalbarða og skapa sér aðstöðu
þar. Oft hefur þetta gengið upp
og niður og svo er enn. Starf-
semi Norðmanna hefir ekki alltaf
orðið þeim til fjár, en aldrei hafa
þeir gefist upp með öllu, og ein-
mitt þessa dagana heyrum við
um stórar fjárveitingar norskra
stjórnvalda til rannsókna á Sval-
barða, sérstaklega til olíuleitar.
Fyrst framan af voru þáð hval
veiSarnar við Svalbarða sem
þóttu eftirsóknar verðar. Þar
kepptu Hollendingar, Englend-
ingar, Þjóðverjar, Danir og Norð
menn um fenginn. Þegar mest
var um að vera byggðu Hollend
ingar 1900—1200 manna hval-
veiðaþorp á Svalbarða, Smeeren
burg. En um miðja 17. öld var
ballið búið, þá hafði verið gengið
svo nærri hvalstofninum, áð ekki
var lengur eftir neinu að sækjast,
og hvalveiðum við Svalbarða var
sjálfhætt. Varð þá hljótt um
alla starfsemi þar á slóðum. Þó
sóttu Rússar þangað nokkuð um
skeið, til grávöru-fanga og
annarra veiða, og er lengra leið
tóku menn frá Norður-Noregi að
venja þangað komur sínar í
sömu erindum.
Lengi höfðu menn vitað a'ð
það fundust kol á Svalbarða,
veiðimenn unnu þau stundum í
smáum stíl.en það er ekki fyrr
en um 1916 áð fyrst eru stofnuð
námufélög til þess að vinna kol
á Svalbarða. Voru Norðmenn þar
í fararbroddi, en brátt hófu Rúss
ar einnig kolanám á Svalbarða
og síðar Hollendingar og jafnvel
fleiri þjóðir. Námaréttindi sem
einstakir aðilar og félög höfðu
helgáð sér gengu oft kaupum og
sölum. Síðustu hálfa öld hefir
þannig kolanámið á Svalbarða
verið aðall allra atvinnufram-
kvæmda þar í landi.
Adolf Hoel.
Að sjálfsögðu byggðust náma-
framkvæmdirnar að mjög miklu
leyti á könnun landsins og rann-
sóknum á jarðfræði þess o. fl.,
sem alltaf voru stundaðar og oft
af allmiklu kappi.
Einn fyrsti fræðimaðurinn sem
fór til Svalbarða í vísindaerind-
um, var Norðmáðurinn próf. B.
M. Keilhau, 1827. Fljótt komu
Svíar einnig nokkuð við sögu um
rannsóknir landsins. Er þar á
meðal að nefna norðurslóða land
könnuðinn A. E. Nordenskiöld.
Frásagnir um hina fjölmörgu vís
indaleiðangra og könnunarferðir
til Svalbarða skipa mikinn sess
í frásögn Hoels.
Lengi var Svalbarði í raun og
veru einskis manns land, þótt
margir aðilar hefðu helgað sér
þar námaréttindi og landsvæði.
Eftir heimsstyrjöldina fyrri dró
loks til þess, að yfirráð Norð-
manna á Svalbarða yrðu viður-
kennd. Var Svalbarði formlega
viðurkennt norskt land 17. júlí
1925 og einnig Bjarnarey (Björn-
öyja) sem telst til Svalbarða
landfræðilega. Umráðarétt yfir
Jan Mayen fengu Norðmenn hins
vegar ekki fyrr en 8. maí 1929.
Eftir að Svalbarði varð norskt
land hefir Norðmönnum auðvitað
runnið mjög bló'ðið til skyldunn-
ar að halda uppi rannsóknarstarf
semi á Svalbarða og atvinnu-
rekstri. Má segja að sú starfsemi
hafi nú verið kórónuð með út-
gáfu hinnar miklu Svalbarðs-
sögu.
— O —
Hver var hann svo þessi dósent
Hoel, sem skrifað hefir hina
miklu Svalbarðssögu? Sennilega
er hann flestum hérlendum mönn
um lítt kunnur.
Adolf Hoel var fæddur í Sör-
um í Akershusfylki 15. maí 1879.
Faðir hans var starfsmaður við
járnbrautirnar og sjálfur varð
Hoel að vinna fyrir sér á náms-
árum sínum. Hann lauk stúdents
prófi 1904. Hugur hans hneig’ðist
mest að jarðfræði (Kvartærgeo-
logi). Ungur fékkst hann við
jarðfræðirannsóknir í Þrænda-
lögum og í Norður-Noregi. Arið
1907 ræðst Hoel með sem jarð-
fræðingur, í Svalbarðsleiðangri
sem stjórnað var af norskum
manni Gunnari Isachsen. Þar
með var Svalbar’ðsferill Hoels
markaður. Aftur var hann á Sval
barða með Isachsen 1909 og 1910,
en eftir það stjórnaði Hoel sjálf-
ur mörgum rannsóknarleiðöngr-
um þangað, en skipulagði aðra.
Jafnframt þessu ritaði Hoel og
gaf út fjölda af skýrslum og rit-
gerðum um Svalbarða, landkönn
un þar og rannsóknir. Mun ekki
ofmælt að rannsóknir Hoels og
skrif hafi veríð meðal þess er
lengst dró, er norsk stjómar-
völd fóru fyrir alvöru á stúfana
um áð fá Svalbarða viðurkennt
sem norskt land.
Árið 1928 var komið á fót í
Noregi stofnun er nefnist: Norges
Svalbards- og Ishavsundersökels
er, var Hoel sjálfkjörinn forstöðu
maður þessarar stofnunar. Síðar
breytti stofnunin um nafn og
nefnist nú Norsk Polarinstitutt,
sem áður var getið. Var það mest
verk Hoels, að stofnun þessi
komst á laggirnar 1928.
Við tiltölulega naumar fjár-
veitingar og kosti tókst Hoel
með fádæma dugnaði og hagsýni
að gera „Svalbarðskontoret",
eins og stofnunin oftast var nefnd
manna á meðal, áð virðulegri og
góðfrægri stofnun, sem naut —
og nýtur enn — mikils álits víða
um lönd, jafnvel á alþjóðavett-
vangi. Þangað sóttu menn brátt
ráð og upplýsingar um fjölmargt
er að ferðum og rannsóknum á
norðurslóðum laut, — og komu
þar aldrei að tómum kofanum.
Jafnframt þessu hélt Hoel
áfram Svalbarðsrannsóknum sín
um. Hann fór einnig og gerði út
fleiri rannsóknarleiðangra til
Austur-Grænlands og til Frans
Jósefs lands. Hoel leit á Norð-
austur-Grænland sem „typiskt“
norskt athafnasvæ'ði og var mjög
við það riðinn, er Norðmenn
árið 1931 helguðu sér þar land-
svæði það, sem nefnt var Land
Eiríks rauða (Eirik Raudes
Land). En svo fór, sem kunnugt
er, að Norðmenn töpuðu máli
út af þessu fyrir Alþjóðadóm-
stólnum í Haag, sennilega með-
fram og jafnvel mest fyrir tóm-
læti og handvömm norskra stjórn
málamanna. Urðu þessi málalok
Hoei mikil vonbrigði, og er ekki
ósennilegt að það hafi valdið
miklu um það, er hann síðar
„villtist af vegi“.
Er Þjóðverjar réðust inn í
Noreg vorið 1940, var Háskólinn
í Osló ein af þeim vígstöðvum
norsku þjóðarinnar, er þeim var
umlhugað um að brjóta á bak
aftur. Er þáverandi rektor Há-
skólans vildi ekki láta að stjórn
Þjó'ðverja og leppstjórnar þeirra,
gerðu þeir Hoel að rektor skól-
ans. Má sennilega rekja þá óham
ingju til þess, að Hoel hafi með
þessu gert sér vonir um aukinn
stuðning við áhugamál sín, og
ekki gert sér fulla grein fyrir
því hversu alvarlegt víxlspor
þetta var. Mikilmennska og met-
orðagirnd kom hér ekki til
greina, Hoel var alla tíð hinn
lítilláti og hógværi maður, en
hann var sannarlega ekki neinn
st j órnmálamaður.
Að stríðinu loknu var Hoel
fangelsaður og ákærður fyrir
„landsvik“. Hann hlaut fremur
vægan dóm, og var til þess vísað,
hve frábærlega hann hefði áður
unnið landi sínu og þjóð, af trú
mennsku og ósérplægni. Að sjálf
sögðu varð Hoel að víkja úr
stöðu sinni sem forstjóri stofn-
unarinnar Norges Svalbarðs- og
Ishavsundersökelser, og sá dómur
varð honum þyngstur. En hann
gafst þó ekki upp, en sökkti sér
niður í Svalbarðssöguna af ótrú-
legri elju og kappi.
Mér er minnisstætt, a'ð um þess
ar mundir fékk ég langt bréf frá
Hoel, þótt eigi þekkti ég hann
persónulega. Kom þar fram ljós-
lega, að Hoel var mjög umhugað
um, að íslenzkir menn, nokkuð
kunnugir landi og þjóð í Noregi
litu ekki einhliða á mál hans
og gjörðir.
Seinni tíma athuganir, eftir að
öldur hernáms-harmanna í Nor-
egi tók að lægja hafa annars
leitt í ljós, að þótt ekki væri
hægt að fyrirgefa Hoel, að hann
gerðist skipulagslega handbendi
leppstjórnar nasista, þá hafði
hann gert margt vel, einnig á
þeim árum. Sannast hefir, að
þeir voru ófáir vísinda- og
menntamennirnir norsku, er áttu
Hoel blátt áfram frelsi og fjör
að launa. Hann hafði sem rektor
aðstöðu til að bera í bætifláka
fyrir marga, sem nasistar höfðu
illan bifur á. Þetta notaði hann
sér og tókst á þann hátt að
bjarga mönnum frá handtökum
og jafnvel lífláti.
Fornleifafræðingurinn magist-
er Sören Richter, sem dvaldist
hér á landi lengi á stríðsárunum
og er mörgum hérlendum mönn-
um að góðu kunnur, kemst svo
að orði um Adolf Hoel: Hann
var frábær maður að skipuleggja
leiðangra á nor'ðurslóðum. — Á
erfiðum ferðum var hann jafnan
sjálfur í fararbroddi þegar mest
á reyndi. Ég held að honum hafi
aldrei liðið betur, en þegar hann
lagði land undir fót í fjalllend-
inu, með jarðfræðihamarinn í
hendinni og aðstoðarmenn sína
og félaga sér við hlið. Hann var
hraustur sem björn og flestum
mönnum seigari í raun. Oftast
var hann fyrstur að morgni og
síðastur áð kveldi. Starf hans
að norskum „Ishafsmálum" mun
aldrei gleymast. —
Adolf Hoel er án vafa einn af
þeim mönnum sem ber að dæma
eftir því sem hann gerði stórvel
á sínum langa starfsferli, en ekki
eftir þeim mistökum sem honum
urðu á um stund.
— O —
Varla þarf að gera því skóna,
að Svalbarðsbækurnar verði á
vegi íslenzkra bókamanna í bóka
verzlunum hér á landi, né keypt
ar og lesnar í heild að miklu
ráði. Hins vegar á verkið tví-
mælalaust heima í öllum hinum
veigameiri bókasöfnum okkar.
Ótrúlegt annað en að ýmsum
þyki fróðlegt að bláða í því og
kynna sér það nokkuð, sem nor
rænan fróðleik.
Reykjavík, 13. febrúar 1969.
Árni G. Eylands.
Aðalbókar!
Maður vanur bókhaldi og eriendum bréfaskriftum
óskast nú þegar.
Umsóknir, sem tilgreina aldur, menntun og fyrri sförf,
sendist blaðinu merkt: „Aðalbókari — 2931“.
Iðnverkamaður
Iðnfyrirtæki óskar nú þegar eftir duglegum og
traustum starfsmanni.
Umsóknir, ásamt uppl. um aldur og fyrri störf leggist
inn á afgreiðslu blaðsins merkt: „Iðnaður — 2930“.