Morgunblaðið - 03.08.1991, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 1991
MENGUN HAFSINS
eftir Guðjón Ármann
Eyjólfsson
íslendingar hafa nú upplifað
fyrstu alvarlegu mengunina við
strendur landsins í manna minn-
um. Við erum öll reynslunni ríkari,
en bændur nyrðra hafa orðið fyrir
miklu tjóni.
Talið er upplýst að mengunin á
Ströndum hafi orðið vegna óvenju-
legra hita á norðurslóðum nú í
sumar og breytinga í lífríki sjávar
af þeim völdum.
Þessi mengun er okkur áminn-
ing og lexía. í fyrstu var haldið
að þessi uppákoma gæti verið af
mannavöldum og var það ekki
óeðlilegt.
Mengunin á Ströndum minnir á
hin miklu mengunarslys, sem hafa
orðið víðs vegar um heim á undan-
förnum árum og leiðir hugann að
HeimilistæKi hf
Tæknideild. Sætúni 8 SÍMI 69 15 00
l/cd&iUM'SveújýaxílegsÁí
mengun heimshafanna og þeirri
hættu sem af henni stafar. Flest
þessara slysa hafa orðið vegna
mannlegra mistaka.
Það er sérstök tilviljun, að
mengunin á Ströndum verður í
kjölfar merkilegrar ráðstefnUj sem
hér var haldin í vor - MIUO-91,
og gerð var talsverð skil í fjölmiðl-
un á sínum tíma. Ráðstefnan tókst
vel og vakti alla þátttakendur enn
frekar til meðvitundar um hvað
verndun ómengaðrar náttúru er
mikilsvert mál.
Við íslendingar höfum reyndar
verið lengi að átta okkur á hætt-
unni af mengun hafsins og mikil-
vægi þess að fylgjast af alefli með
mengunar- og náttúruverndarmál-
um. Óbætanleg verðmæti eru oft-
ast nær í húfi og fyrir íslendinga
lífsbjörgin sjálf; fiskimiðin um-
hverfís landið og lífríki sjávar, 71%
af yfirborði jarðar er haf og fáum
þjóðum er eins mikilvægt og ís-
lendingum að halda höfunum
hreinum.
Um fáar þjóðir aðrar á betur
við kjörorð Umhverfisráðstefnunn-
ar Miljö 91; „aðhugsa á heimsvísu"
í umhverfismálum.
I erindi um menntun sjómanna
á ráðstefnunni lagði ég undirritað-
ur áherslu á aukna umhverfísvemd
og þá sérstaklega verndun heims-
hafanna. Mestu mengunarslysum
sögunnar á sl. áratugum var lýst
með örfáum orðum og hve afdrifa-
ríkar afleiðingar það hefur haft,
þegar skipstjóra hefur skort
ábyrgðartilfínningu, þekkingu og
skilning á viðkvæmu lífríki hafsins.
Þessi slys eru strandið á olíu-
flutningaskipunum Torrey Canyon
18. mars 1967, Amoco Cadiz 16.
mars 1978 og Exxon Valdes 24.
mars 1989.
Mengunin á Ströndum og fyrr-
nefnd slys eiga það sammerkt að
í kjölfar þeirra varð mikill fugla-
dauði og nálægar strendur stór-
skemmdust um nokkurra ára bil.
Olíumengunarslysin sýna hve mik-
ið er í húfi og að skilyrðislaust á
að krefjast tilkynningarskyldu
allra skipa sem koma inn í
íslenskra landhelgi eins og aðstoð-
armaður umhverfísráðherra hefur
lagt til.
Um skip sem flytja olíu og önn-
ur hættuleg efni, t.d. gas- og efna-
flutningaskip og fl., á að setja
strangar reglur varðandi tilkynn-
ingar um staði, stefnu, hraða og
siglingaáætlun skipanna meðan
þau eru innan íslenskrar land-
helgi. Þannig tilkynningarskyldu
hefur fyrir löngu síðan verið komið
á í Vpstur-Evrópu, t.d. um allar
siglingar um Ermarsund og með-
fram ströndúm Þýskalands, Hol-
lands og Belgíu.
Þau mengunarslys, sem hér er
lýst, ættu að minna alla á, að það
sem hefur einu sinni gerst, getur
komið aftur í breyttri mynd, en
með sömu afleiðingum, ef ekki er
sýnd varkárni og árvekni.
Strand Torrey Canyon,
18. mars 1976
Strand olíuflutningaskipsins
Torrey Canyon á Sjösteinaskeijum
við suðvesturodda Englands hinn
18. mars 1967 var fram til þess
tíma með tilliti til mengunar dý-
rasta og afdrifaríkasta skipsstrand
sögunnar.
Skipið var á leið frá Persaflóa
til Milford Haven í Bretlandi með
110.000 tonn af hráolíu og strand-
aði vegna ónákvæmrar siglingar,
dómgreindar- og kæruleysis skip-
stjórans, þegar aðeins nokkurra
tíma sigling var eftir til ákvörðun-
arstaðar. Skipstjórinn valdi þrönga
siglingaleið og vandasama á milli
skerja og sigldi skipinu á fullri
ferð, 16. sml á klukkustund. Þetta
gerði hann til þess að fara ekki
að tillögum yfirstýrimannsins og
ætlaði að spara hálftíma siglingu.
Svo tæpt var siglt með fullfermt
skipið af hættulegum farmi, að
augnabliks mistök og misskilning-
ur milli skipstjórans og háseta við
skiptingu frá sjálfstýringu yfír á
handstýringu olli því að skipið
strandaði.
Olían frá skipinu mengaði allar
strendur á Suður-Englandi og
kostaði milljarða króna, auk nær
óbætanlegs tjóns á lífríki sjávar
og stranda næstu árin og dauða
þúsunda af sjávarfuglum.
Skyndilega urðu allir meðvitaðir
um þá miklu hættu sem slík skip
geta skapað.
Vakning varð víða um heim og
fólk gerði sér grein fyrir alvarlegri
mengun hafsins frá skolpleiðslum,
olíuleiðslum við losun og lestun
plíuflutningaskipa (mættum við
íslendingar gjaman minnast
þessa), dælingu og losun úrgang-
solíu frá skipum á hafí úti.
Strangari alþjóðareglur um
mengunarvamir vom settar. Þær
er m.a. að fínna í reglum Alþjóða-
siglingamálastofnunar - MARPOL
73/78. Settar vom reglur um að
olíuflutningaskip færðu nákvæmt
bókhald um hvern dropa olíu, sem
kæmi um borð eða færi frá borði.
ítarlegar rannsóknir sem vora
gerðar eftir Torrey Canyon-slysið
leiddu ýmislegt í ljós.
Við rannsókn á hreinsun olíu
kom t.d. fram, að þau efni, sem
höfðu verið notuð til hreinsunar-
starfa, vom jafn skaðleg lífrænum
efnum í hafinu og sjálf olían; sum
efnin jafnvel enn skaðlegri. Síðan
munu önnur hreinsiefni hafa verið
tekin í notkun.
Á siglingu papýmsbátsins RA
II yfir Atlantshafíð, frá Marokkó
til Mexíkó, árið 1970 varð norski
mannfræðingurinn og ævintýra-
maðurinn Thor Heyerdal var við
ótrúlega mikið af svörtum olíu-
flekkum á reki um Atlantshafið,
„sem að því er virðist eru óendan-
lega langirskrifaði hann í bók
sína um ferðina.
Árið 1970 ritaði siglingakappinn
frægi Sir Francis Chichester eftir
siglingu til Miðjarðarhafsins 1970
svohljóðandi bréf til dagblaðsins
Times í London:
„Ég er nýlega kominn úr
reynslusiglingu tii Miðjarðarhafs-
ins og aftur heim (til Englands),
en samtals sigldi ég 4.600 sjómílur.
Hvað eftir annað sigldum við í
Guðjón Ármann Eyjólfsson
„ Að lokinni bandarískri
rannsókn var-fullyrt að
a.m.k. 80.000 tonn af
órforgengilegum tjöru-
úrgangi væri fljótandi
á um það bil 10% af
heildaryfirborði heims-
hafanna, þar með var
talið Norður- og
Suður-íshafið.“
gegnum olíubletti eða stóra, sam-
hangandi flekki af olíubrák á yfir-
borði sjávar. Þegar gaf á snekkj-
una urðu eftir svartar olíuklessur
á þilfarinu.
Ég varð með vissu millibili var
við margvísleg teikn eða bein áhrif
af völdum olíu alla leiðina frá Sol-
ent (sundið milli eyjarinnar Wight
og S-Englands við Portsmouth) og
til Gíbraltar, einnig í Miðjarðarhaf-
inu frá Gíbraltar til Mallorca.
Ég get um þetta, af því að ég
held, að maður sjái þessa hluti
betur á litlum seglbáti, sem er lág-
ur á sjónum, heldur en frá stóru
skipi.
Þýðir þetta, að haldi þessi meng-
un áfram í auknum mæli muni
áhrif olíunnar drepa allt líf í haf-
inu?“
Árið 1970 rituðu þrír haffræð-
ingar, M.Hr Hom, J.M. Teal og
R.H. Backus m.a. eftirfarandi um
mengun sjávar í tímaritið Science:
„Þegar á heildina er litið sýna at-
huganir okkar að olíublettir eru í
ótrúlega ríkum mæli á yfirborði
sjávar. Þessir olíublettir valda stöð-
ugri olíumengun, sem getur haft
veruleg áhrif á vistfræði hafsins.
Það gefur augaleið, að sameigin-
legar rannsóknir haffræðinga
hvaðanæva úr heiminum eru nauð-
synlegar til að framkvæma mat á
hve mikið magn olíu dreifist um
höfin, bæði á yfirborði sjávar og
blandað í sjónum, ef á að vera
unnt að dæma eðlisfræðileg og
efnafræðileg hvörf ásamt breyt-
ingum á lífrænum samböndum og
örverum, sem eru tengd umfangi,
útbreiðslu og áhrifum mengunar á
vistkerfi í höfunum."
Á þesum tíma voru menn langt
frá því að skilja til fullnustu áhrif
olíunnar á lífríki sjávar. Að lokinni
bandarískri rannsókn var fullyrt
að a.m.k. 80.000 tonn af ófor-
gengilegum tjöruúrgangi væri
fljótandi á um það bil 10% af heild-
aryfirborði heimshafanna, þar með
var talið Norður- og Suður-Ishafið.
Olíumengunin er óumflýjanleg
arfleifð frá milljónum tonna af olíu,
sem hafa runnið í höfín á liðnum
áram og hafa leyst upp eða sam-
lagast hafinu. Þetta mikla magn
olíuúrgangs er breytilegt og var
áætlað um 20 kíló á ferkílómetra
í Miðjarðarhafinu, en 1 kíló á
ferkílómetra í Norður-Atlantshaf-
inu. (Aðalheimild: „Supership" eft-
ir Noel Mostert, útg. 1975.)
Árið 1969, tveimur áram eftir
strand Torrey Canyon, sem var
alvarlegasta mengunarslys fram
til þess tíma, drápust um 12.000
fuglar ásamt þúsundum físka og
sela á óútskýranlegan hátt í Ir-
landshafi.
í bandarískri skýrslu, sem var
gefín út fyrir um 20 árum, í maí
1973, og byggð var á opinberum
útgefnum tölum, kom í ljós að á
hverju ári komu frá skipum, (olíu-
flutningaskipum og fl.) um
1.370.000 tonn af olíu við venju-
legan rekstur þeirra; auk þess
rannu í sjóinn um 350.000 tonn
vegna árekstra og svipaðra
óhappa.
Á umhverfisráðstefnu Samein-
uðu þjóðanna í Stokkhólmi árið
1972 hélt hinn frægi prófessor og
haffræðingur, Svisslendingurinn
Jacques Piccard, því fram að á
milli 5 og 10 milljónir tonna af
úrgangi í ætt við olíur færu út í
höfin, þar af kæmi um ein milljón
tonna frá tankskipum. Piccard var-
aði mjög við eyðileggingu á svifi
(phytoplankton og zooplankton)
sem framleiðir a.m.k. þriðjunginn
af súrefni jarðarinnar og er undir-
staða lífríkis sjávar.
Af þessum tölum prófessors
Piccards sést að langt er frá því
að skip beri alla ábyrgð á mengun
hafanna. Frá fljótum Vestur-Evr-
ópu renna milljónir tonna úrgangs-
efna til sjávar, aðeins í fljótinu Rín
er áætlað að um hálf milljón tonna
af efnaúrgangi renni út í Norð-
ursjó.
Þrátt fyrir þá aðvöran, sem allar
þjóðir fengu eftir strandið á Torrey
Canyon árið 1967 auk annarrar
mengunar og greinilegra teikna
um miklar hættur og traflanir á
lífríki hafsins vegna olíumengunar
og fl. áttu eftir að gerast enn alvar-
legri mengunarslys, sem kostuðu
milljarða króna og ollu óbætanleg-
um umhverfisspjöllum og dauða
tugþúsunda fugla og annarra dýra.
Hér er átt við strand olíuflutn-
ingaskipanna Amoco Cadiz við
Frakklandsstrendur árið 1978 og
Exxon Valdez við Alaska árið 1989
og ef til vill verður betur greint
frá síðar.
Höfundur er skólastjóri
Stýrimannaskólans íReykjavík.