Morgunblaðið - 03.08.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 1991
Aukin framleiðni og hagræðing í rækjuvinnslu síðustu þijú ár;
Skilar um 500 millj. kr. í auknu
útflutningsverðmæti á þessu ári
eftir Lárus Jónsson
Miklar umræður hafa átt sér stað
um málefni rækjuvinnslu í landinu
að undanförnu. Astæðan eru miklir
erfiðleikar í rekstri sem stafa fyrst
og fremst af rúmlega 20% verðfalli
afurða á mörkuðum erlendis. Mál-
flutningur manna og fjölmiðla hefur
verið misjafn og tæplega hægt fyr-
ir kunnuga að segja að hann beri
þess vott að ýmsir vísir menn vilja
skilgreina nútímann sem „upplýs-
ingaöld!“. Sérstaka athygli mína
hefur þó vakið að í allri þessari
umfjöllun hafa eftirfarandi megin-
atriði ýmist verið mistúlkuð herfi-
lega eða alls ekki borið á góma:
1. Veiðar og vinnsla rækju skila
líklega 6-7 milljörðum króna í þjóð-
arbúið á yfírstandandi ári ef ekki
verður uppihald eða truflanir í þess-
um atvinnurekstri. Algjör forsenda
þess að nýta þessa þýðingarmiklu
auðlind er að þekking og aðstaða
sé fyrir hendi í landinu til að vinna
rækju.
2. Rækjuvinnsla í stórum stíl
hófst ekki fyrr en 1984 í kjölfar
úthafsrækjuveiða. Hún er því í raun
yngsta umtalsverða vaxtargrein
sjávarútvegsins, þótt hún byggi á
gömlum merg sums staðar á land-
inu. Rækjuframleiðendur voru með-
al frumkvöðla í úthafsrækjuveiðum
ekki síður en útvegsmenn.
3. Miklar og örar framfarir hafa
orðið í þessari ungu vaxtargrein í
atvinnulífínu. Sé einungis litið til
þriggja síðustu ára má gera ráð
fyrir að betri nýting og aukin fram-
leiðni m.a. vegna hagræðingar á
því tímabili muni skila auknu út-
flutningsverðmæti til þjóðarbúsins
á yfirstandandi ári sem nemur
a.m.k. 500 milljónum króna, ef
reksturinn gengur snurðulaust. Því
er fráleitt að stöðnun og óstjóm
hafi ráðið ríkjum í rækjuvinnslunni.
4. Gæði afurða hafa aukist hröð-
um skrefum. Nær eina tegund fjár-
festingar, sem um getur í greininni
síðustu ár, stafar af kröfum, sem
markaðurinn hefur gert til vöm-
vöndunar.
5. Stjórnvöld hafa úthlutað leyf-
um til rækjuvinnslu ótæpilega frá
því úthafsrækjuveiðar hófust fyrir
alvöru, en verksmiðjum hefur fækk-
að mjög síðustu ár. Að því leyti er
sú hagræðing að eiga sér stað, sem
menn hafa talað um að þurfí að
koma til, ef greinin eigi að pluma
'sig.
6. Mikið, óvænt og óviðráðanlegt
verðfall hefur orðið á pillaðri rækju
á erlendum mörkuðum, sem nemur
rúmlega 20% á einu ári. Þar getur
hvert heimili og atvinnugrein litið
í eigin barm ef tekjurnar minnkuðu
í líkingu við það og spurt sig hvaða
afleiðingar það hefði.
7. Verðfallið er þó ekki eina áfall-
ið sem rækjuvinnsla hefur orðið
fyrir. Kvóti á úthafsrækjuveiðar,
sem tekinn var upp 1988, hefur
orðið vinnslunni þungur í skauti.
Áætla má að beinn og óbeinn kostn-
aður af kvótakaupum árið 1990
hafi numið að lágmarki milli
250-300 millj. króna fyrir rækju-
vinnsluna í landinu. Þetta er mun
meiri kostnaðarauki af kvótakerf-
inu en orðið hefur í annarri fisk-
vinnslu.
8. Norskir og grænlenskir fram-
leiðendur eru mikilvægustu keppi-
nautar íslenskra rækjuframleiðenda
á mörkuðunum. Miklir beinir og
óbeinir ríkisstyrkir eru til sjávarút-
vegs og rækjuvinnslu í Noregi og
Grænlandi. Samkeppnisstaðan er
því afar ójöfn og erfíð, þó skylt sé,
að geta þess að við íslendingar njót-
um tollfríðinda umfram Norðmenn
í Evrópubandalaginu þar sem mikil-
vægustu markaðimir eru.
9. Verulegar truflanir eða stöðv-
un á veiðum og vinnslu rækju hefðu
mikinn kostnað í för með sér en
mestur yrði kostnaðurinn, ef mark-
aðir og markaðstengsl glötuðust til
frambúðar af þeim sökum.
* 10. Rækjuvinnslan hefur aldrei
noticffyrirgreiðslu, sem fallið hefur
á ríkissjóð að borga eins og kunn
dæmi eru um að því er varðar aðr-
ar greinar sjávarútvegsins og ann-
arra atvinnuvega. Forráðamenn
rækjuvinnslunnar hafa nú aðeins
farið fram á skuldbreytingar banka,
stofnlánasjóða og Byggðasjóðs eða
aðra hliðstæða lánafyrirgreiðslu
vegna markaðsbrests, en slík lán
hefur verið gert ráð fyrir að greiða
til baka.
Hér skal vikið nánar að nokkrum
þessara atriða, sem áður var drepið
á.
Rækjuauðlindin og þjóðarbúið
Á síðastliðnu ári námu útflutn-
ingsverðmæti rækjuafurða um
5.450 milljónum króna á núverandi
verðlagi. Vegna aukinna veiðiheim-
ilda á úthafs- og innfjarðarrækju á
yfirstandandi ári má búast við að
framleiðsla rækjuafurða á sama
verðlagi verði um það bil 6.400
milljónir króna, þrátt fyrir verð-
lækkun þá sem orðið hefur á pill-
aðri rækju. Sundurliðun kemur
fram á eftirfarandi yfirliti:
Rauntölur Áætlun
1990 1991
M.kr. M.kr.
Fryst skelflett rækja 3.902 4.500
Fryst rækja í skel 863 1200
Niðursoðin rækja 689 700
Rækjuafurðir samtals 5.454 6.400
Ef verðmæti rækjuafurða er bor-
ið saman við verðmæti loðnu og
síldarafurða kemur í ljós að verð-
mæti rækjuafurða er mun meira
en þessara framleiðslugreina. Á
þessu má marka hversu mikilvægur
þáttur nýting -rækjuauðlindarinnar
hefur orðið á skömmum tíma í þjóð-
arbúskapnum. Þessi samanburður
sést á meðfylgjandi mynd nr. 1.
Framfarir og
framleiðniaukning
Fjölmiðlaumræðan um rækju-
vinnsluna hefur oft verið á þann
veg að þar hafí átt sér stað nánast
gegndarlaus offjárfesting og algjör
óstjóm, menn „kroppi þar augun
hvor úr öðrum“ o.s.frv. Það er rétt
að rækjuframleiðendur hafa átt í
hatrammri samkeppni um hráefni
enda voru kvótar á úthafsrækju
skornir niður um 40% milli áranna
1988 og 89. Kaupmenn á Lauga-
veginum og Kringlunni eiga líka í
harðri^Samkeppni. Það má segja að
þeir hafí „kroppað augun hvor úr
öðrum“ ef menn vilja orða það svo.
Þetta er einfaldlega eðli samkeppn-
innar.
Það ber ekki vott um taumlausa
óstjóm að í rækjuframleiðslu hefur
að líkindum orðið ein mesta fram-
leiðniaukning sem um getur í
íslenskum atvinnuvegum hin síðari
ár. Aukin nýting og hagræðing í
rækjuvinnslunni skilar, eins og áður
er að vikið í auknum útflutnings-
verðmætum í ár a.m.k. 500 milljón-
um króna fram yfir það, sem menn
hefðu fengið út úr sama hráefnis-
magni fyrir þremur árum með þeirri
tækni og verkþekkingu, sem þá
tíðkuðust.
Það ber heldur ekki vott um
óstjóm að gæði afurða hafa aukist
hröðum skrefum. Kaupendur
frystrar soðinnar rækju, einkum
stórar verslunarkveðjur, hafa gert
stórvaxandi kröfur. Fulltrúar þeirra
hafa hreinlega tekið út verksmiðj-
ur, sem þeir samþykkja að kaupa
afurðir af. í því skyni að verða við
þessum kröfum markaðarins hafa
menn fjárfest fyrir 15-20 milljónir
á verksmiðju síðustu misseri, fram-
leitt meiri gæðavöru og fengið
tryggari og betri markað fyrir vik-
ið. Þetta er ástæðan fyrir nær allri
fjárfestingu í rækjuvinnslu hin
síðari ár. Nokkrar verksmiðjur eiga
enn eftir að takast á við þetta verk-
efni, sem vonandi verður fljótlega.
Auðvitað lýkur slíku hagræðing-
arstarfí aldrei og gæði framleiðslu
þarf endalaust að vera að færa til
betra horfs. Það er krafa neytenda
í nútímaþjóðafélagi. Það stendur
því heilmargt til bóta í rækjuvinnsl-
unni eins og í flestum íslenskum
atvinnurekstri. Það má t.d. lengi
deila um hvað sé eðlileg fjárfesting
í slíkri sveiflugrein, sem rækju-
vinnsla óhjákvæmilega er og hversu
margar rækjuverksmiðjur eiga að
vera í landinu. Þessar umbætur í
næstu framtíð í rækjuvinnslunni eru
þó ekki nauðsynlegar vegna stjórn-
leysis og bruðls á undanförnum
árum, eins og oft hefur verið látið
í veðri vaka í fjölmiðlaumræðunni.
Slíkar umbætur eru eðlilegt fram-
hald af því sem gert hefur verið í
hagræðingu og vöruvöndun í
vinnslugreininni á stuttu vaxtar-
skeiði hennar.
Kostnaðarauki vegna kvóta
áætlaður 250-300 millj. í fyrra
Rækjuframleiðslan hefur orðið
fyrir meiru en þungu markaðsá-
falli. Kvóti, sem stjórnvöld tóku upp
á úthafsrækju 1988, hefur valdið
miklu meiri kostnaði hjá rækju-
vinnslunni en annarri fískvinnslu.
Skýringin á þessu er sú að rækju-
framleiðendur ráða yfír litlum sem
engum rækjuveiðikvótum. Talið er
að fiskvinnslan í landinu eigi eða
ráði yfir 80% af botnfiskkvótum
með eignarhaldi á skipum, sem fá
þann kvóta. Sambærilegt hlutfall
hjá rækjuvinnslunni er nánast alveg
öfugt þ.e. það er örugglega innan
við 20%.
Lárus Jónsson
„Við horfum nú fram á
mikinn samdrátt í
framleiðslu sjávaraf-
urða vegna veikra fiski-
stofna. Rækjustofnarn-
ir eru á hinn bóginn
sterkir og öll úthafs-
rækjumið fráleitt fund-
in enn.“
Þetta er meginskýringin á því
að um helmingur rækjukvóta geng-
ur kaupum og sölum milli óskyldra
útgerðaraðila, en einungis innan við
10% af þorskkvóta. Þetta kemur
fram á eftirfarandi töflu og mynd
nr. 2:
Sala kvóta í % af heildarúthlutun
1989 1990
Rækjukvótar 44,5% 50,4%
Þorskkvótar 9,1% 9,9%
Varlega áætlað hafa þessi
rækjukvótakaup, 12.400 tonn, kost-
að um það bil 400 milljónir króna.
í samkeppninni um hráefnið lenti
bróðurparturinn af þessum kostnaði
á rækjuvinnslunni en ekki útgerð-
araðilum. Augljóst er því að varlega
áætlað hefur þessi kostnaðarauki
fyrir rækjuvinnsluna numið
250-300 millj. króna.
Kaup á þorskkvótum eða öðrum
botnfiskkvótum helgast oft af því
að viðkomandi áformar að flytja
þann físk sem keyptur er dýru verði
beint á erlendan markað þar sem
fæst hærra verð en fiskvinnslan
getur greitt. Þessu er auðvitað ekki
til að dreifa að því er varðar rækju.
Rækjuvinnslan ber því sannanlega
miklum mun meiri kostnað af
kvótakaupum en aðrar fískvinnslu-
greinar.
Ríkisafskipti heimafyrir og
ríkisstyrkir hjá keppinautum
Það er bláköld staðreynd að ríkis-
valdið hefur haft mikil afskipti af
rækjuvinnslunni þau ár sem hún
hefur verið að vaxa hvað örast og
hasla sér völl sem mikil vaxtargrein
í þjóðarbúskapnum. Þessi sérstöku
ríkisafskipti, þótt frá sé talin geng-
isskráningin, hafa m.a. komið fram
í því að allt of mörgum rækju-
vinnsluleyfum var úthlutað á sínum
tíma. Það skiptir þó ef til vill ekki
meginmáli nú. Afdrifaríkust hafa
þessi sérstöku ríkisafskipti af
rækjuvinnslunni líklega orðið þegar
ríkisstjórn og Alþingi synjuðu ósk-
um Félags rækju- og hörpudisk-
framleiðenda um að rækjuvinnslan
fengi hlutdeild í veiðikvótum á út-
hafsrækju, og ákveðið var að þeim
kvótum yrði úthlutað einvörðungu
til of margra báta og skipa, þrátt
fyrir það frumkvæði sem rækju-
framleiðendur áttu í því að þessi
auðlind var upphaflega nýtt.
Augljóst var að þessi grein sjáv-
arútvegsins hafði mikla sérstöðu,
þegar stjórnvöld tóku ákvarðanir í
kvótamálum. Auk frumkvæðis
framleiðenda í nýtingu miðanna
með leiguskipum átti rækjuvinnslan
einungis lítinn hluta þess flota, sem
fékk veiðikvóta. Með því að fá hlut-
deild í þeim veiðikvóta hefði hún
haft svipaða stöðu og aðrar sjávar-
útvegsgreinar og kostnaður vegna
kaupa á þeim kvóta hefði orðið mun
minni og líkari því sem gerist í
Verðmæti framleiðslu eftirtalinna afurða
í % af sjávarvöruframleiðslu 1989 og 90.
%
12
Rækju-
og hörpudiskafurðir
H! 1989 H 1990
Sala á rækju-og þorskkvóta 1989 og 1990
í % af heildarúthlutun.
%
60 -
Sala rækjukvóta
ÉM3 1969 ■■ 1990
Sala innan árs milli útgerðaraðila.