Morgunblaðið - 21.09.1997, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
ÞÝSKA verkafólkið fagnar því að vera komið til íslands eftir erfiða sjóferð.
Frá Trave-
mundetil
Oddgeirshóla
ILSE Wallmann-Árnason er
fædd í hafnarborginni Trav-
emiinde, skammt frá Liibeck
í Norður-Þýskalandi, árið
1922, og þar bjó hún nánast sam-
fleytt til ársins 1949. Faðir hennar
var skipstjóri en var orðinn öryrki
af gigt á þriðja áratugnum meðan
Ilse var að alast upp. Ilse segir að
fjölskyldan hafi verið fremur fá-
tæk, þó aldrei hafí þau þurft að
svelta. Ilse og systur hennar tvær
drýgðu tekjurnar með því að kaupa
í matinn fyrir gamalt fólk og með
því að safna saman tennisboltum
við nærliggjandi tennisvöll. „Við
fengum nokkra aura fyrir þessi
verk og létum mömmu hafa það
allt, tókum aldrei neitt fyrir okkur
sjálfar," segir Ilse.
Fjölskyldan sá sér meðal annars
farborða með ræktun, því hún átti
um einn hektara lands, þar sem
þau meðal annars settu niður kart-
öflur. Þau tíndu einnig jarðarber
og hindber sem uxu villt. Hjá mági
Ilse, sem var sjómaður, fengu þau
físk. Ilse segir að móðir
sín hafi verið snillingur
í því að elda góðan mat
fyrir nánast ekkert.
Eftir því sem leið á
fjórða áratuginn batnaði
hagur fjölskyldunnar
nokkuð. Foreldrarnir keyptu not-
aða strandkörfustóla af ríkinu,
gerðu þá upp, og leigðu síðan út.
Vann í skotfæraverksmiðju
í byijun stríðs var Use skikkuð
til vinnu í skotfæraverksmiðju sem
staðsett var neðanjarðar í Schlut-
up, skammt frá Lubeck. „Þetta var
færibandavinna og álagið var mik-
ið. Við vorum að setja saman
byssuskot og það gat verið hættu-
legt. Eitt sinn sprakk skot nálægt
mér og ég slasaðist á handlegg."
Ilse dreymdi um að gerast ljós-
móðir, en virtist eiga litla mögu-
leika á því að komast í skóla. Fyr-
ir tilviljun tókst það þó. „Ég
klemmdi óvart fingur starfs-
mannastjóra verksmiðjunnar milli
hurðar og stafs. Hann æpti yfír
sig af sársauka og ég bæði æpti
og grét af skelfingu og meðaumk-
un. Upp frá því kynntumst við og
hann sá til þess að ég gæti hætt
í verksmiðjunni og farið í nám.“
Fosfórsprengjur á Hamborg
Snemma árs 1941 fór Ilse í
sjúkraliðanám í skóla í úthverfi
Hamborgar. Um sama leyti hófust
miklar loftárásir Breta á borgina.
Bæði meðan á náminu stóð og eft-
ir það var Ilse látin fara inn í brenn-
andi borgina eftir árásimar til að
Saumaði
skotapiis fyrir
hernámsliðið
hjálpa slösuðu fólki. Fosfór-
sprengjum var varpað yfir íbúða-
hverfín og tugþúsundir manna fór-
ust. Ilse vill sem minnst um reynslu
sína tala, hún segist enn geta heyrt
börnin æpa af sársauka ef hún
lokar augunum. „Það voru lík út
um allt eftir þessar árásir, og þau
voru flutt á brott á fljótabátum. Á
stórum svæðum stóð ekki steinn
yfír steini og þegar ég kom til
Hamborgar aftur sjö árum síðar
þekkti ég borgina varla.“
Veik við giftinguna
Þótt hún starfaði oft í Hamborg
gat hún búið í Travemunde eftir
að náminu lauk. Þar gifti hún sig,
14. febrúar 1942. „Vetumir 1941
og 1942 voru þeir köldustu í manna
minnum. Sjóinn lagði og það var
hægt að ganga á honum til Kaup-
mannahafnar. Við gátum ekki gift
okkur í kirkjunni því ekki var
hægt að hita hana nægilega upp
og athöfnin varð því að fara fram
í samkomuhúsinu. Á þessum tíma
gekk barnaveiki og ég
varð að sinna mörgum
sjúklingum með veikina.
Þótt ég hefði verið bólu-
sett, fékk ég snert af
henni og var veik þegar
ég gifti mig. Ég vissi því
varla hvað ég var að segja þegar
presturinn spurði mig spurning-
anna.“
Ilse og eiginmaður hennar skildu
síðar. Hún segir að fjarvistimar
meðan á stríðinu stóð hafí verið
of miklar.
Saumaði skotapils fyrir
hernámsliðið
Fram til ársins 1946 hjúkraði
Use særðum hermönnum í Trave-
múnde í hótelum sem gerð höfðu
verið upptæk á stríðsárunum.
Tæpum tveimur árum eftir stríðs-
lok var orðið lítið að gera og hóte-
leigendurnir vildu fá hús sín aftur.
Ilse var sagt upp störfum en fékk
þá vinnu sem saumakona hjá
breska hémámsliðinu, nánartiltek-
ið hjá skoskri herdeild. Þar fékkst
hún meðal annars við að sauma
skotapils og meðfylgjandi blússur.
Hún var sátt við starfið og fannst
Bretamir kurteisir.
Skorturinn var mikill fyrstu árin
eftir stríð. Bretarnir tóku þungan
toll af mat borgarbúa, meðal ann-
ars af fiskinum, sem var ein megin-
uppistaðan í fæðunni. „Þeir biðu
alltaf á bryggjunni og tóku nánast
allan fiskinn af mági mínum, enda
höfðu þeir lítinn mat sjálfír. Eitt-
hvað tókst honum þó að fela, og
Bretarnir litu auk þess ekki við
Morgunblaðið/Helgi Þorsteinsson
ILSE Wallmann-Árnason á heimili sínu á Oddgeirshólum.
VINNUKONAN Hedwig og sveitamaðurinn Björn giftast í „Mar-
íu“, mynd Einars Heimissonar. Hálfu ári eftir komu Þjóðverj-
anna voru um fjörutíu kvennanna giftar íslenskum karlmönnum.
ÞÝSKAR konur í biðröð eftir atvinnuviðtali við bústað ræðis-
manns íslands í Liibeck. Þar ræddi Ilse Wallmann við sendi-
menn íslenska ríkisins og réð sig í vinnu á Oddgeirshólum.
lifrinni. Hún gerði mikið til að
halda í okkur lífinu.“
Árið 1947 fór herdeildin sem Ilse
hafði verið að vinna fyrir á brott.
Um sama leyti fæddist henni dótt-
ir, Angelika, nánar tiltekið á þjóð-
hátíðardegi íslendinga, 17. júní.
Von um vinnu í Svíþjóð
Ilse snapaði sér ýmis störf næstu
árin og fékk auk þess félagslega
aðstoð. Árið 1948 fékk hún von
um að komast til Svíþjóðar í vinnu.
Faðir hennar þekkti sænskan skip-
stjóra sem kom reglulega til Trave-
múnde og talaði um að taka hana
með sér. Um þetta leyti var mikill
vinnuaflsskortur í Svíþjóð.
Ilse fékk hlutavinnu við sauma-
skap hjá sænskum hjónum sem
störfuðu fyrir sænsku ríkisstjórn-
ina í Travemúnde. Konan kenndi
henni í staðinn sænsku til undir-
búnings undir flutninginn til Sví-
þjóðar. Þannig var aðstaða hennar
þegar auglýsing í Liibecker Nac-
hrichten birtist um að óskað væri
eftir starfskrafti til íslands.
Vinnukona til
einhleypra bræðra
Ilse fór á ræðismannsskrifstof-
una í Lúbeck, þar sem Árni Siem-
sen ræðismaður og sendimenn ís-
lensku ríkisstjórnarinnar, Jón
Helgason og Þorsteinn Jósefsson,
ræddu við umsækjendur. Jón sagði
að hún gæti fengið starf á sveitabæ
þar sem byggju þrír ógiftir karl-
menn ásamt móður sinni. Þeir vildu
létta starfsbyrðinni innanhúss af
gömlu konunni.
Use fékk samþykki foreldra
sinna til fararinnar og skildi Ange-
liku dóttur sína eftir hjá þeim. Hún
fór síðan með Esjunni frá Þýska-
landi 5. júní árið 1949.
Use deildi káetu með þremur
öðrum konum, en vegna þess hve
skipið var fullt urðu margir að
sofa í lestinni, bæði karlmenn og
konur. Veður var vont á leiðinni
og flestir urðu sjóveikir. „íslensku
þernurnar áttu erfítt með að sinna
öllum farþegunum. Niðri í lestinni
voru svo margir ælandi að það
náðist ekki að hreinsa allt upp. Þar
var því heldur óvistlegt og fór illa
um fólkið. Ég var sjálf orðin svo
veik að ég kastaði upp blóði. Jón
Helgason, sem var með í för, var
orðinn hræddur um mig. Hann
hélt að ég myndi þjást af bætiefn-
askorti og gaf mér ávexti og sítr-
ónu að borða. En mér tókst ekki
að láta neitt ofan í mig alla ferð-
ina.“
Þegar líða tók á seinni hluta
ferðarinnar var Ilse dregin upp á
þiljur um miðja nótt til að geta séð
Vestmannaeyjar. Mistur var og
ekki sást til lands, en henni fund-
ust eyjamar fallegar.
Húrrahróp á
hafnarbakkanum
Eftir fjögurra daga siglingu
fengu ferðalangarnir loks að stíga
á land í Reykjavík. „Það var margt
fólk á bryggjunni komið til að
glápa á okkur, þó þetta væri um
miðja nótt. Mér fundust viðtökurn-
ar viðkunnanlegar, man til dæmis
eftir húrrahrópum."
Fólkið var flutt með bílum á
Flugvallarhótelið þar sem fram fór
læknisskoðun. „íslendingar höfðu
líka safnað saman einhverjum föt-
um til að gefa okkur. Hver um sig
mátti velja 1-2 flíkur og ég man
að ég tók fallega ljósgræna dragt.“
Að læknisskoðuninnni lokinni
fór Ilse ásamt þremur öðrum kon-
um í gönguferð um bæinn. Sólin
skein, og síðar heyrði Ilse að þetta
hefði verið fyrsti sólardagurinn
eftir erfiðan vetur. „Ég tók sér-
staklega eftir því hvað kvenfólkið
sem við mættum var fallegt og
tignarlegt. Það var mikið horft á
okkur á götunni, en fólkið brosti
og var vinsamlegt.“
Ókeypis kræsingar
á Hótel Borg
Einn undantekning var þó frá
reglunni. „Við vorum á gangi eftir
Austurstræti þegar maður vatt sér
upp að okkur, tók sér stöðu fyrir