Morgunblaðið - 21.09.1997, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Fjárhús koma víðar við upphaf kristin-
dóms en í Betlehem. Svo virðist sem
kristni hafí snemma fest rætur í Skaga-
fírði. Þar var fjárhús byggt á rústum
kirkju sem líklega var reist árið 984 að
Neðra-Asi í Hjaltadal og lagðist kirkjan
af á 13. öld. Sr. Hjálmar Jónsson
alþingismaður hefur kynnt sér kirkjubygg-
-------------------------------------7--------------
ingar og upphaf kristni á Islandi.
—...- -............................................. Morgunblaðið/Þjóðminjasafnið
ÞAÐ ER athyglisvert með tilliti til hinna fornu sagna, að nú í sumar fann Sigurður Bergsteinsson
fornleifafræðingur merki um bruna í grunninum að Neðra-Ási.
Merkar
fomleifar
Morgunblaðið/Hjalti Pálsson
í BÆNHÚSINU í Neðra-Ási. Húsið var fjárhús og
var myndin tekin árið 1977.
OFAN og sunnan bæjar
og útihúsa í Neðra-Ási í
Hjaltadal stóð lengi lítið
fjárhús, sem nefnt var
„Bænhúsið“. Heimafólk
í Neðra-Ási og nágrenni hefur ætíð
haft það fyrir satt að þar hafi kirkja
verið til foma. Árið 1926 var Matt-
hías Þórðarson þjóðminjavörður á
ferð um Hjaltadal. Hann hafði feng-
ið áhuga á sögnunum, sem rímuðu
svo vel við heimildir í fomsögunum.
Fékk hann Bænhúsið friðlýst ásamt
nánasta umhverfí þess. Svo leið og
beið og ekkert var átt við rannsókn-
ir.
Könnun fomleifa árið 1984
Þegar leið að því að 1000 ár væru
frá því kirkjan var reist samkvæmt
Þorvaldar þætti víðförla og Kristni
sögu áttum við Þór Magnússon,
þjóðminjavörður tal um það að
ástæða væri til að gera svolitla
rannsókn á minjunum og reyna að
fá staðfestingu á að kirkja hefði
þarna verið. Fórum við því 29.
september 1984 á staðinn til að
grafast fyrir. Svanhildur Steins-
dóttir, húsfreyja setti okkur skil-
merkilega inn í aðstæður og kvaðst
ekki efast um sannleiksgildi þess
að Bænhúsið, þ.e. fjárhúsið, væri á
grunni kirkjunnar, sem verið hefði
í Ási í fyrndinni. Umhverfis Bæn-
húsið mótar fyrir hringlaga garði,
sem ætti því að vera kirkjugarður.
Þar sunnan við húsið grófum við
tvo skurði. Á um 60 sm dýpi kom-
um við niður á beinaleifar og fylgd-
um þeim og fúnum trjáleifum til
vesturs. Þannig komu í ljós allljós-
ar leifar af beinagrind og var höf-
uðkúpan nokkuð heilleg. Trjáleif-
arnar voru greinilega eftir kistu.
Rétt sunnan við höfuðkúpuna kom
upp önnur höfuðkúpa. Fornfræð-
ingurinn hafði þar með rennt stoð-
um undir fomu sagnimar og sögu-
legt gildi þeirra. Við rannsókn á
beinaleifunum á Þjóðminjasafni
komst Jón Steffensen býsna langt í
athugunum á þeim. Staka höfuð-
kúpan var af miðaldra karlmanni,
sem hafði verið með gigt í hálslið-
um. Beinagrindin var hins vegar af
miðaldra konu, sem Jón taldi að
hefði haft ígerð í vinstra eyra.
Á héraðsfundi Skagafjarðarpró-
fastsdæmis 14. október 1984 minnt-
umst við þess að 1000 ár vom frá
kirkjubyggingu Þorvarðar Spak-
Böðvarssonar að Ási í Hjaltadal.
Þar flutti Þór Magnússon, þjóð-
minjavörður, fróðlegt erindi um
fyrstu kirkjur á Islandi, sem heim-
ildir og munnmæli em til um, og
fjallaði svo um kirkjuna í Neðra-
Ási, heimildirnar sem til era um
hana, svo og rannsóknarferð okkar
þá um haustið og árangur þeirrar
ferðar.
Sannleiksgildi fornra heimilda
styrkist
Nú í sumar fór Sigurður Berg-
steinsson fomleifafræðingur norður
að Ási til þess að kanna gmnn fjár-
hússins, sem kallað er frá ómunatíð
„Bænhúsið." Honum varð vel
ágengt og er nú fullsannað að þarna
var kirkja og einnig það að kirkjan
er mjög gömu). Er full ástæða til
þess að ætla að í meginatriðum séu
heimildimar réttar bæði í Þorvald-
ar þætti víðförla og Kristni sögu
enda ber þeim undra vel saman.
Engin ástæða er raunar til að efast
um að kirkjan hafí verið byggð þar
árið 984. Artalið er þannig fundið að
874 hófst landnám norrænna manna
á Islandi. Það upphafsár er miðað
við konungaættir og ríkisstjómarár
á Englandi, samkvæmt íslendinga-
bók Ara fróða, sem vitnar í Ed-
mundarsögu helga Englakonungs.
Sjálfur nefnir Ari þrjá heimildar-
menn sem allir mundu langt fram
og væm margspakir og óljúgfróðir,
samkvæmt orðfæri Ara. Hann segir
landið finnast 870 á dögum Harald-
ar hárfagra er ívar sonur Ragnars
loðbrókar lét drepa Edmund Engla-
konung. Þorvaldur Koðránsson frá
Giljá og Friðrekur biskup komu „til
íslands er landið hafði verið byggt
tíu tigu vetra og sjö vetur“ þ.e. 981.
Þeir félagar voru fyrsta veturinn í
Húnavatnsþingi en héldu síðan til
Skagafjarðar. Kristni saga greinir
frá því að Þorvarður Spak-Böðvars-
son hafí reist guðshúsið árið 984.
„En kirkja sú var ger sextán vetr-
um áðr kristni var í lög tekin á Is-
landi...“. í Þorvaldar þætti er þess
getið að þremur vetrum eftir út-
komu þeirra hafi Þorvarður Spak-
Böðvarsson byggt kirkju sína í Ási.
Sömu heimildir geta um kirkju í
Holti á Ásum. í Þorvaldar þætti víð-
förla segir svo: „Svo er sagt að
Friðrekur biskup hafí skírt þann
mann er Máni hét og fyrir því að
hann hélt kristna trú með mörgum
manndyggðum og góðlifnaði, var
hann kallaður Máni hinn kristni.
Hann bjó í Holti í Kólkumýram.
Hann gerði þar kirkju. í þeirri
kirkju þjónaði hann guði bæði næt-
ur og daga með helgum bænum og
ölmusugerðum, er hann veitti marg-
háttaðar fátækum mönnum.“ Svo
segir frá því að Máni hafi gefið
kirkju sinni veiði í hyl einum í Laxá.
Kennileiti bera nafn hans. Mánafoss
heitir foss í Laxá og hylurinn er
þekktur og vinsæll af veiðimönnum
því að þar veiðist vel í þessari gjöf-
ulustu laxveiðiá landsins á okkar
dögum. Mánakot heitir hóll nærri
ánni og þar er Máni talinn grafinn.
Vissulega væri forvitnilegt að kanna
þar jarðlög. Hvað sem því líður er
þó sá munur á þessum tveim kirkj-
um að Máni var einsetumaður og
byggði kirkjuna fyrir sig einan en
kirkjuna í Ási reisti Þorvarður fyrir
sig, heimafólk sitt og aðra kristna
menn. Sú gerð hafði því miklu meiri
áhrif fyrir eflingu og útbreiðslu
kristninnar. Hún var fyrsta al-
menna kirkjan á íslandi, sem var
byggð sem árangur af trúboði Þor-
valdar víðförla og Friðreks biskups
til þess að vinna kristnum sið fylgi í
landinu. Hún er líka elsta kirkja á
íslandi sem fundist hefur og getið
er um í fornsögunum. Heimildir
geta um kirkjur bæði á Kirkjubæ á
Síðu og á Esjubergi en við uppgröft
hafa ekki fundist leifar þeirra. Því
er uppgröftur að Ási þeim mun
áhugaverðari. Um kirkju Þorvarðar
segir svo í Kristni sögu: „En kirkja
sú var ger sextán vetrum áðr
kristni var í lög tekin á íslandi, en
hún stóð þá er Bótólfur var biskup
að Hólum svo að ekki var að gert
utan að torfum." Bótólfur tók við
biskupsdómi af Guðmundi góða
Arasyni árið 1238 og þá stendur
kirkjan enn. Kristni saga er talin
rituð af Sturlu Þórðarsyni lögsögu-
manni. Hann lést árið 1284 og hefur
verið 24 ára gamall þegar Bótólfur
varð biskup. Líklegt er því að St-
urla hafi vel vitað um kirkjuna og
sagnir og heimildir um hana frá
upphafi.
Aðrar kirkjur reistar fyrir
kristnitöku?
Aðrar kirkjur á Norðurlandi sem
heimildir eru til um eru allar taldar
reistar eftir árið 1000. Má þar nefna
kirkju að Hofi í Vatnsdal, á Grund í
Svarfaðardal, á Bjargi í Miðfirði og
á Þórhallsstöðum í Forsæludal.
Snemma á 11. öld risu einnig kirkj-
ur í Glaumbæ í Skagafirði og á
Knappsstöðum í Stíflu. Landnáms-
bærinn í Hjaltadal er Hof. Hann er
nefndur í Landnámu og segir svo í
Sturlubók: „Hjalti son , Þórðar