Morgunblaðið - 21.09.1997, Blaðsíða 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
4
ROK FYRIR
VEIÐIGJALDI
VIÐ lestur greinarinnar „Nýting-
arrétturinn er séreign" í Morgunblað-
inu, sunnudaginn 14. september síð-
astliðinn flaug mér í hug eftirfarandi
lína úr kvæði Megasar um silfur
Egils: „Ég er Egill og þú ert Þórólf-
ur..Slíkur er galdur skáldsins að
enginn sem kominn er til nokkurs
þroska þarf að efast um við hveija
er átt. Höfundar Morgunblaðsgrein-
arinnar fyrmefndu, þeir Orri Hauks-
son og Illugi Gunnarsson, hefla í
miðri grein að deila við einhvem
Þórólf. Verður hvorki ráðið af grein
þeirra hver þessi Þórólfur er né hvert
sé tilefni orðræðunnar við hann. Eft-
ir lestur greinarinnar varð mér ljóst
að líklega væri ég sá sem rætt væri
um og að tilefnið væri greinarkom
sem birtist í Ejármálatíðindum fyrir
skemmstu. Þetta fékkst svo staðfest
í Morgunblaðinu miðvikudaginn 17.
september síðastliðinn. Virðist sem
söguþræðinum í grein þeirra félaga
hafi verið „gefið á kjaftinn" svo yfir-
færð sé lýsing íslensks rithöfundar á
eigin aðfeiðum. Mér sýnist að slík
textameðferð eigi betur við í skáld-
skap en í blaðagrein.
Greinin mín í Fjármálatíðindum,
Jakka
peysur
fallegt
úrval
Glugginn
Laugavesi 60 sími 551 2854.
Laugavegi 4, sími 551 4473
Stóll aida
Hönnun Richard Sapper
Verð kr. 6.950, kr. 6.600 stgr.
Mörkinni 3, sími 588 0640
casa@treknet.is
sem er tilefni texta-
slagsmála þeirra Orra
og Illuga, nefnist ein-
faldlega „Veiðigjald".
Frumdrög að henni
urðu til þegar ég var
beðinn að tala um rök
fyrir veiðigjaldi á sam-
eiginlegum fundi sjáv-
arútvegsnefndar og
iðnaðar- og viðskipta-
nefndar Alþingis fyrir
18 mánuðum. Mér
skildist á forsvars-
mönnum þingnefnd-
anna tveggja að hug-
myndina um veiðigjald
bæri oft á góma í starfi
nefndanna. Því teldu
þeir akk af að fá yfirlit
yfir helstu röksemdir sem nefndar
hefðu verið til sögunnar þeirri hug-
mynd til stuðnings. Í greininni nefni
ég til eina sex flokka röksemda sem
settar hafa verið fram um ágæti
veiðigjalds og reyni eftir bestu getu
að gera grein fýrir inntaki rök-
semdafærslunnar.
Snúum okkur nú að texta þeirra
Orra og Illuga. Þeir gera ágreining
við tvo eða þrjá þeirra röksemda-
flokka sem ég nefni án þess að
nefna til sögunnar að röksemda-
flokkarnir eru fleiri. Sumt af þeim
ágreiningi sem þeir setja fram sýn-
ist mér reyndar á misskilningi
byggt. E.t.v. gefst síðar tækifæri
til að skýra það fýrir lesendum
Morgunblaðsins.
Nú hafa Fjármálatíðindi miklu
takmarkaðri útbreiðslu en Morgun-
blaðið. En mitt álit er að ekki verði
mat lagt á vægi röksemda þeirra
félaga nema lesa grein mína. Ég vil
því biðja Morgunblaðið vinsamlegast
að birta valda kafla úr títtnefndri
Fjármálatíðindaritgerð minni.
„Rök fyrir veiðigjaldi
(neðanmálsgreinum er sleppt)
[í grein höfundar í Fjármálatíð-
indum eru rök leidd að því] að
kvótakerfið sem við búum við [sé]
ekki alfullkomið fremur en önnur
mannanna verk. Það má hins vegar
halda því fram að kvótakerfi með
veiðigjaldi sé heppilegra, réttlátara
og sveigjanlegra fyrirkomulag en
kvótakerfi án veiðigjalds. Þessi full-
yrðing verður rökstudd hér á eftir.
Röksemdir fyrir veiðigjáldi eru af
mörgum tegundum. Hér á eftir
verða nefndir helstu flokkar rök-
semda. Einn flokkur röksemda lýtur
að sveigjanleika m.t.t. þess að taka
upp önnur stjómunarform í framtíð-
inni. Annar flokkur röksemda snýr
að réttlæti og tengist því að með
veiðigjaldi er auðveldara að tryggja
að öll þjóðin njóti afraksturs af auð-
lindinni. Þriðja flokkur röksemda
tengist áhættudreifíngu og byggir á
að með veiðigjaldi er hægt að bjóða
útgerðarmönnum óbeina trygging-
arsamninga sem þeim myndi ekki
standa til boða að öðrum kosti. Fjórði
flokkur röksemda snertir sveiflujöfn-
un og sambúðarvanda og snýr að
því að launþegar og/eða skattgreið-
endur geta neyðst (eða freistast) til
að beita almennum stjómtækjum til
að ná til sín hluta fiskveiðiarðsins.
[...] Þá em það hlutleysisrök sem
byggja á að svokallaðir grunnrentu-
skattar hafi ekki áhrif á framleiðslu-
þáttanotkun. Loks eru það hagvaxt-
arrök, sem tengjast kenningum um
rentusókn og Hollenska veiki. Hér
á eftir verður fjallað um hvem flokk
röksemda fyrir sig.
Veiðigjald og sveigjanleiki
Sá flokkur raka fyrir veiðigjaldi
sem tengdur er sveigjanleika lýtur
að því að kvótakerfi með veiðigjaldi
sé sveigjanlegra en
kvótakerfi án veiði-
gjalds. Til að skýra
þessa röksemd er rétt
að rifja upp hvemig
verðmyndun á kvóta á
sér stað. Kvóti, eða
veiðileyfí, eru verðmæti
sem ganga kaupum og
sölum. Verðmæti kvót-
ans, eða veiðileyfanna,
felst í því að þau em
ávísun á tekjur í fram-
tíðinni. Verð kvótans
fer síðan eftir því
hversu miklar árlegar
tekjur kvótaeign gefur
af sér. Sömuleiðis
skiptir máli hversu
lengi ætlað er að rétt-
indin verði virk. [...]
Það var rakið hér að framan að
stjórnmálamenn og almenningur
hafa verið miklu seinni til að móta
sér hugmyndir um hvernig fara
skuli með fiskveiðiarðinn en í því
Hvers vegna ætti
almannavaldið á íslandi
að halda uppi umfangs-
miklu fískveiðistjórnun-
ar- o g fískveiðieftirlits-
kerfi? spyr Þórólfur
Matthíasson, ef
almenningur nýtur
auðæfanna í litlu
sem engu?
að móta stefnu varðandi veiðistjórn-
unina sjálfa. Sé kvótakerfi án veiði-
gjalds komið á varanlega er stigið
óafturkallanlegt skref. Þvi mætti
líta á upptöku veiðigjalds sem að-
ferð til að kaupa stjómmálamönn-
um og almenningi tíma til að greina
og ræða kosti og galla hinna ýmsu
kerfa til innheimtu fiskveiðiarðsins
sem í boði eru. Eða sagt með öðram
hætti: Það er vart hægt að hugsa
sér aðra aðferð við að veita óborn-
um kynslóðum möguleika á að taka
þátt í ákvörðunum er lúta að dreif-
ingu fiskveiðiarðsins en þá að leggja
á veiðigjald.
Röksemdafærslan hér að framan
felur í sér að lögfesting núverandi
kvótakerfis, með hæfílega ákvörð-
uðu veiðigjaldi, væri aðgerð sem
væri tiltölulega auðvelt að aftur-
kalla. Lögfesting núverandi kvóta-
kerfis án veiðigjalds er hins vegar
aðgerð sem er margfalt erfiðara að
afturkalla. Og þegar litið er til þess
hversu gloppótt þekking okkar er
á sviði fiskveiðistjórnunar virðist
óskynsamlegt að stíga óafturkall-
anleg skref á þeirri vegferð.
Samfélagssáttmáli -
réttlætisrök
[í Fjármálatíðindagreininni er]
sagt frá þeirri niðurstöðu Ralph
Townsend að hagnaður sem verður
til vegna fiskveiðistjómunar skapi
þrýsting á víðtækari úthlutun veiði-
réttar og geti hugsanlega grafið und-
an virkni stjómkerfis á veigamiklum
sviðum. Ein af ástæðunum fyrir þess-
um vandamálum er réttlætiskennd
almennings. í þingsályktunartillögu
sem lögð var fyrir Alþingi árið 1995
af Ágústi Einarssyni og fleirum, um
veiðileyfagjald, er gerð ágæt grein
fyrir þessu sjónarmiði. [...]
Nú er margt óréttlætið. Það
myndi efalítið æra óstöðugan ef
sífellt ætti að gjörbylta heilu laga-
Þórólfur
Matthíasson
bálkunum ef kæmi í ljós að viðkom-
andi lagasetning mismunar þegn-
unum með einum eða öðrum hætti.
Þegar hefur verið nefnt að það er
kostnaðarsamt að halda uppi fisk-
veiðistjórnunarkerfí. Almannavald-
ið verður að fylgjast með að leik-
reglunum sé hlýtt. Almannavaldið
verður að beita þvingunaraðgerðum
gagnvart þeim sem ekki vilja fylgja
settum reglum. Að þessu leyti er
fiskveiðistjórnunarkerfí ekkert frá-
brugðið öðrum lagabundnum reglu-
kerfum. [...]
Og nú kemur að kjama málsins.
Kvótakerfí verður ekki rekið án
umtalsverðs eftirlits og umfangs-
mikilla þvingunaraðgerða. Lausleg
skoðun bendir til þess að kostnaður
við kerfið hér á landi með því um-
fangi sem er á eftirlits- og rekstrar-
þætti þess um þessar mundir sé á
bilinu einu sinni til tvisvar sinnum
kostnaðurinn við rekstur Háskóla
íslands. Efalítið telur starfsfólk
sjávarútvegsráðuneytisins að það
þyrfti að auka þessi útgjöld ef vel
ætti að vera. Bent hefur verið á
að kostnaður Norðmanna af veiði-
stjómun og veiðieftirliti sé nálægt
því fjórfalt meiri en hér á landi, þó
svo stærðargráða veiðiskaparins,
að aflaverðmæti, sé svipuð í báðum
löndum. [...] Sé veiðigjald ekki
innheimt er líklegt að kostnaður
þeirra sem ekki fengu úthlutað
veiðileyfum við að halda uppi kerf-
inu geti orðið miklu meiri en ávinn-
ingur þeirra af kerfinu. Og þá vakn-
ar spurningin: Hvers vegna skyldi
meirihluti kjósenda halda uppi
kostnaðarsömu kerfi sem er þeim
til einskis gagns? Væri ekki betra
fyrir þá að láta allt eftirlit lönd og
leið, leggja skipum landhelgisgæsl-
unnar, [...], hætta að halda úti
fjölmennum samninganefndum í
Osló og Moskvu?
Niðurstaðan er sú að ef útgerðar-
menn vilja njóta fulltingis almanna-
valdsins við að móta og framfylgja
stjórnkerfi í fískveiðunum verður
almenningur að njóta afrakstursins
af þvi streði.
Það er reyndar önnur röksemdar-
færsla sem má fella undir hug-
myndina um að veiðigjald geti verið
nokkurs konar samfélagssáttmáli
milli þeirra sem nýta auðlinda og
eigenda hennar. Á það hefur verið
bent margoft bæði í ræðu og riti
að auðlindagjald hafi, á árum áður
og fram til þessa, verið innheimt
með óbeinum hætti af útgerðinni.
Þetta hafi verið gert með þeim
hætti að halda gengi íslensku krón-
unnar hátt skráðu. [...] Leiða má
að því rök að úthlutun varanlegra
kvóta án veiðigjalds geri þessa inn-
heimtuleið ómarkvissari (en þó ekki
ómögulega, eins og vikið verður að
síðar) og erfiðari, auk þess sem
alþjóðasamningar takmarka svig-
rúm til að nota tolla til innheimtu
af þessu tagi.
Hvemig væri komið hagsmunum
almennings ef kvótakerfi án veiði-
gjalds yrði gert naglfastur partur
af innanstokksmunum lýðveldisins?
Almenningur sem áður fékk veru-
legan skerf af auðlindaarðinum
fengi þá ekkert - það væri búið
að svipta_hann tekjunum af fiskim-
iðunum. Álagning veiðigjalds er því
ekki ný skattheimta, heldur aðeins
haldbetri og skilvirkari aðferð við
að koma auðlindaarðinum til skila
en þær aðferðir sem fram að þessu
hafa verið notaðar.
Veiðigjald og trygging
gagnvart áhættu
[...] Markús [Möller hefur stung-
ið] upp á að boðið verði að tengja
tilboð í veiðileyfi við afurðaverðsvísi-
tölur, olíuverð og aflamagn sem út-
hlutað er. Með þessu yrði hluta af
[útgerðar]áhættu einstakra útgerð-
armanna velt yfír á ríkissjóð. Af
þessu hlytist nokkur þjóðhagslegur
ávinningur þar sem útgerðarmenn
gætu sérhæft sig enn frekar en nú er.
Veiðigjald og sveiflujöfnun -
sambúðarvandi sjávarútvegs
og útflutningsiðnaðar
[.. ,]Raungengi íslensku krón-
unnar hefur verið látið sveiflast í
takt við afkomu í sjávarútvegi.
Þannig hefur hátt (eða réttara sagt
„enn hærra“) raungengi tekið kúfinn
af hagnaði í sjávarútvegi þegar vel
hefur árað. Raungenginu hefur hins
vegar verið leyft að síga þegar illa
hefur árað í sjávarútvegi. Með þessu
fyrirkomulagi hefur almenningur
fengið hlutdeild í góðri fiskgengd
eða háu fiskverði erlendis. [...]
Þessar sveiflur [raungengisins] hafa
hins vegar valdið umtalsverðum erf-
iðleikum hjá útflutningsgreinum
vegna þess að þær hafa farið um
farveg launamyndunar innanlands
og almennrar innlendrar verðlags-
þróunar. Laun og innlent verðlag
hafa veraleg áhrif á samkeppnis-
stöðu útflutningsatvinnugreina eins
og gefur að skilja. Nú er því haldið
fram að með tilkomu framseljan-
legra kvóta þurfi ekki lengur að
beita þessari stjórnunaraðferð vegna
þess að verð og aflasveiflur komi
allar fram í kvótaverðinu en hafi
ekki, eða þurfi ekki að hafa, áhrif
á launastig og verðlag innanlands.
Þetta er rétt svo langt sem það
nær. Það ætti að vera auðveldara
að halda raungenginu stöðugu eftir
að kvótakerfinu var komið á. En það
er ekki þar með sagt að svo verði.
Almenningur getur beitt verkalýðs-
félögum eða Alþingi og skattlagn-
ingarvaldi þess til þess að ná til sín
hluta af fiskveiðiarðinum ef allt ann-
að þrýtur. [...] Þetta er augljóslega
óhagkvæmar aðferðir við að koma
höndum yfir fískveiðiarðinn. En ef
almenningur eða almennir launþeg-
ar sjá ekki neina aðra leið til að ná
til sín hluta af fískveiðiarðinum en
þær sem að framan era raktar, því
skyldi almenningur ekki gera það?
Það að þessar aðferðir séu óskilvirk-
ari en aðrar aðferðir við að ná til
sín þessum arði, era léttvægar rök-
semdir ef almenningur má ekki eða
getur ekki beitt hinum skilvirkari
aðferðum. [...]
Enn um sambúðarvandann,
fjárfestingarreglur
[...] Réttur erlendra aðila til að
fjárfesta í íslenskum sjávarútvegi
hefur vafist nokkuð fyrir mönnum.
Röksemdin er þessi: Það er í frum-
vinnslunni sem fiskveiðiarðurinn
verður til. Þess vegna má ekki
hleypa útlendingum í hana. Nú eru
menn búnir að komast að því að
það er ekki einfalt mál að takmarka
aðgang útlendinga að eignarhaldi í
íslenskum fískvinnslufyrirtækjum.
[...] Setjum nú sem svo að lagt sé
á veiðigjald sem jafngildir uppboðs-
verði á kvóta. Sé svo þá er lítil
hætta á að útlendingar stingi af
með umtalsverðan hluta af fisk-
veiðiarðinum ef útgerðaraðilar
þurfa að borga veiðigjald. Það að
leggja á veiðigjald gæti þannig leyst
erfíðan hnút í lagasetningu.
Hlutleysisrökin
Rögnvaldur Hannesson og fleiri
hafa bent á að veiðigjald hafí ekki
þann ókost sem margir aðrir mögu-
legir opinberir gjaldstofnar hafa.
Skattar era iðulega lagðir á notkun
framleiðsluþátta. Skattar brengla
því verðmyndun bæði á vinnumark-
aði og fjármagnsmarkaði. Hætt er
við að brenglunin verði því mum
alvarlegri sem skattstigið er hærra.
Veiðigjald er þeirrar náttúra að það
er engin hætta á að það brengli
verðmyndun í hagkerfinu. [...]
Þannig hafa Norðmenn þegar byrjað
að breyta skattlagningu á raforku í
þá vera að breyta sérsköttum og
framleiðslugjöldum ýmsum í skatt á
auðlindarentu sem skapast í raf-
orkuframleiðslunni. [..!] íslending-
ar standa að þessu leyti í svipuðum
sporam og Norðmenn og eiga þess
kost að koma sér upp hagkvæmara
skattkerfi en aðrar þjóðir megna.
Veiðigjald og hagvöxtur
í upphafí [Fjármálatíðindagrein-
arinnar er] frá því greint að nýleg-
ar rannsóknir bendi til þess að auð-
lindaríkidæmi hamli hagvexti. [...]
Kenningar þær sem eru kenndar
við rentu-sókn (e. rent-seeking) og
hollenska veiki (e. Dutch disease)
[hafa m.a. verið notaðar til að skýra
þetta]. [...]
Hér er tekið sem dæmi að veita
skuli flugfélagi einkaleyfi á ákveð-
inni flugleið. Verðmæti flugleiðar-
€
I
I
I
t

(
(
(
i
i
i
(
(
(
(
<
(
E