Fréttablaðið - 27.05.2006, Blaðsíða 62

27. maí 2006 LAUGARDAGUR42
Í árslok 1935 fóru bif-
reiðarstjórar í Reykja-
vík og á Akureyri í
allsherjarverkfall til að
mótmæla sérstökum
bensínskatti sem stjórn
Framsóknarflokksins
og Alþýðuflokksins, eða
„stjórn hinna vinnandi
stétta“ eins og stjórnin
var ávallt kölluð, fékk
samþykktan á Alþingi.
Verkfallið var túlkað af stjórnvöldum sem tilraun til að kollvarpa samþykkt-
um Alþingis með valdboði og líktu
stjórnarþingmenn framgöngu
þeirra við landráð. Svo alvarlegt
töldu stjórnvöld ástandið að lög-
reglan fékk úrskurð dómsvaldsins
til að hlera nokkur símanúmar
eins og Hermann Jónasson for-
sætisráðherra upplýsti nokkrum
mánuðum síðar. Svavar Hávarðs-
son leit sjötíu ár aftur í tímann og
skoðaði viðbrögð samfélagsins við
því þegar stjórnvöld urðu uppvís
að símhlerunum í fyrsta sinn.
Hvort verkfallið hafi gefið til-
efni til svo sterkra viðbragða
stjórnvalda er álitamál en ástæðan
var ef til vill sú að verkfallsmenn
gengu nokkuð hart fram. Þeir
heimiluðu aðeins umferð sjúkra-
bíla, lögreglubíla og líkvagna en
hindruðu alla aðra umferð og það
með valdi ef með þurfti. Sagan
segir að einn verkfallsvörðurinn
hafi opnað líkkistu til að fullvissa
sig um að farþeginn væri örugg-
lega liðinn en ekki lífs. Svo alvar-
legum augum litu stjórnvöld deil-
una að hermt var að ásamt
símhlerunum hafi stjórnvöld sent
hraðboða um Reykjavík til að kalla
saman ríkislögregluna, sem var lítt
notað valdatæki á fjórða áratugn-
um. Þó voru dæmi um að stjórn-
völd hafi viljað hafa hana til taks í
átökum við andstæðinga sína. Ekki
kom til þess að stjórnvöld þyrftu á
ríkislögreglunni að halda, verkfall-
inu lauk þá um áramótin. Stutt var
þó í að skærist í odda að nýju en nú
út af öðru óskyldu máli.
Bíll með þykku teppi
Símhleranir stjórnvalda í bíl-
stjóraverkfallinu komu fram í
dagsljósið í tengslum við annað
símhlerunarmál snemma árs 1936.
Enn áttu bílstjórar í Reykjavík í
hlut. Lögreglan þóttist vita að
Bæjarbílstöðin seldi áfengi á
svörtum markaði og að salan færi
þannig fram að brennivínsþyrstir
Reykvíkingar hringdu á stöðina
og báðu um að fá flösku senda
heim til sín. Þetta var þyrnir í
auga Agnars Kofoed-Hansen lög-
reglustjóra sem gekk á fund Guð-
mundar Hlíðberg landsímastjóra
og fór fram á að settur yrði upp
búnaður til að hlusta á brennivíns-
pantanirnar svo mögulegt væri að
uppræta þennan ófögnuð sem
honum fannst brennivínsmiðlun
Bæjarbílastövarinnar vera.
Þegar lokið var við að ganga frá
formsatriðum var hlerunarbúnað-
ur settur upp og tveir lögregluþjón-
ar ásamt tveimur símamönnum sáu
um hleranirnar. Þær skiluðu fljót-
lega árangri og lögreglan lærði að
flöskukaupin fóru fram með sér-
stöku dulmáli. Að fá „bíl með þykku
teppi“, er dæmi um slíkt en hver og
einn hafði örugglega sína eigin
aðferð. Þegar yfir lauk voru fjórir
bílstjórar fundnir sekir og dæmdir
til að greiða sekt. Valtýr Stefáns-
son, ritstjóri Morgunblaðsins,
skrifaði um málið grein undir fyr-
irsögninni „Var þetta leyndarmál?“
Hann hefur mál sitt á því að segja
að hvert mannsbarn í Reykjavík
hafi heyrt getið um „ömmu“, kon-
una sem talin hafi verið stórtæk-
asti leynivínsali bæjarins. „Til
hennar hafa bæjarbúar sótt áfengi
á öllum tímum sólarhringsins. Þar
hefir verið úrval víntegunda og
afgreiðsla greið.“ Valtýr heldur svo
áfram með því að segja að aðalsala
„ömmu“ sé rekin af syni hennar en
gamla konan sé flutt upp á Þórs-
götu. Augljóst er að ólögleg vínsala
hafði viðgengist lengi fyrst hún
gekk í erfðir.
Ósvífni ríkisvaldsins
Hleranir stjórnvalda í bílstjóra-
verkfallinu í desember og hleranir
til að uppræta ólöglega brennivíns-
sölu áttu ekki að verða opinberar.
Það stóð aldrei til að þær yrðu lýðn-
um kunnugar. En athæfið kvisaðist
út og sjálfstæðismenn kröfðust
þess á Alþingi að þessi gjörningur
stjórnarinnar, sem þeir kölluðu
ósvífni, yrði ræddur. Ólafur Thors,
sem þá var orðinn formaður Sjálf-
stæðisflokksins, krafðist þess að fá
að vita hjá hverjum hafði verið
hlustað og að vita „hversu víðtækt
þetta hneykslismál er“. Þingmenn
Sjálfstæðisflokksins sátu heldur
ekki við orðin tóm heldur lögðu
fram þingsályktunartillögu um
skipun rannsóknarnefndar og vís-
uðu í stjórnarskrána máli sínu til
rökstuðnings.
Í umræðum á þinginu hélt Her-
mann Jónasson því fram að sam-
kvæmt lögum (símalögunum frá
1905) mættu stjórnvöld gera hús-
leitir, rannsaka bréf og loftskeyti
og því hlyti það sama að gilda um
símtöl. Hann sagði að ef símtöl
væru notuð til að brjóta lög, þá
væri lögreglunni ekki aðeins leyfi-
legt heldur skylt að hlusta á símann
því ekkert tæki mætti nota til að
brjóta lög. Í ræðum sínum upplýsti
hann um símhleranir í bílstjóra-
verkfallinu þegar hann spurði þing-
heim hvort það hafi ekki verið lög-
brot að stöðva alla umferð með
valdi. Þetta var sem olía á eldinn og
Ólafur Thors fullyrti að forsætis-
ráðherrann hefði staðið fyrir sím-
hlerunum þessum persónulega.
„Ég slæ því föstu að hlustað hafi
verið á númer saklausra manna
vegna hræðslu hans í bílstjóraverk-
fallinu, að gera ætti byltingu.“ Og
þá hlutu þetta að hafa verið pólit-
ískar njósnir frekar en illnauðsyn-
legar varnaraðgerðir lögreglunnar.
Aðrir þingmenn Sjálfstæðisflokks
líktu símhlerunum lögreglunnar
við „innbrot að næturþeli“.
Sjálfstæðismönnum varð ekki
að þeirri ósk sinni að rannsóknar-
nefnd yrði sett á fót til að rannsaka
símahleranir stjórnvalda. Þegar
dæmt var í málum „sprúttsalanna“
tók Hæstiréttur ekki afstöðu til
þess að hvort hleranirnar stæðust
lög og komst að þeirri niðurstöðu
að málið hefði verið rekið „víta-
laust“. Málstaður ríkisstjórnar og
lögreglu fékk því stuðning Hæsta-
réttar með þessari niðurstöðu um
rekstur málsins. Gagnrýni samfé-
lagsins stóð þó eftir og þar fór í far-
arbroddi ungur lagaprófessor, sem
síðar varð forsætis- og dómsmála-
ráðherra Sjálfstæðisflokksins,
Bjarni Benediktsson að nafni.
Að fela sig inni í skáp
Bjarni setti gagnrýni sína á sím-
hleranirnar fram í fjórum ítarleg-
um greinum í Morgunblaðinu í
apríl og maí 1936. Titill fyrstu
greinar hans má kalla niðurstðu
heildar röksemdarfærslu hans
eða það er „engin heimild í lögum
fyrir símahlerunum“. Hann full-
yrti að „hvernig sem að er farið,
verður niðurstaðan því ætíð sú, að
þessi aðferð til að koma upp
afbrotum, er alls-endis ófær. Til
þess, að hún verði farin þarf að
svifta borgarana frumskilyrðum
fyrir heilbrigðu rjettarfari.“ Á
öðrum stað í skrifum sínum gagn-
rýnir hann rök stjórnarinnar fyrir
símhlerunum eða þar sem talað
var um af ef húsleit væri leyfileg
þá væri hlerun það líka. Hann líkti
því við að fara inn í híbýli manns
með húsleitarheimild að nætur-
lagi og fela sig inni í skáp svo
að hægt væri að koma upp um
væntanleg afbrot heimilismanna.
Árið 1941 voru sett fjarskipta-
lög þar sem skýrt var kveðið á um
rétt stjórnvalda til að hlera síma
þegar mikið lægi við. Það vekur
athygli að Ólafur Thors var þá
orðinn atvinnumálaráðherra og
lögin féllu undir verksvið hans.
Hann sem aðrir þingmenn virtust
hafa gleymt umræðunni fáum
árum fyrr því lögin voru sam-
þykkt án minnstu athugasemda.
Heimildir:
Morgunblaðið 1936, Alþingistíðindi
1936-1941, Hæstaréttardómar 1937
Á STÖÐINNI Altalað var að „miðstöðvar-
stelpurnar“ í Landsímahúsinu, sem tengdu
símnotendur saman, hlustuðu á símtöl
fólks. Það var mjög auðvelt að komast inn
á símtöl ef vilji var fyrir hendi.
MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
1
Fyrsta símhlerunarmál
Íslandssögunnar
FRÁ REYKJAVÍK Séð út Hafnar-
stræti í átt að Aðalstræti um
1930. Á þessum tíma voru að
hefjast miklir átakatímar vegna
kreppunnar. Þetta kom vel fram
í stjórnmálum fjórða áratugarins
og var baráttan oft harðvítug.
MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR