Birtingur - 01.01.1965, Blaðsíða 82

áttu rót sína að rekja til umíangsmikilla rann-
sókna á tíma, sem hann ge’rði grein fyrir í
ritgerð sem nefndist . . . hvernig tíminn líður.
I Grúppum fyrir þrjár hljómsveitir reyndi
Stockhausen að skapa nýtt samhengi milli
tónhæðar, tíma og blæs. Hann kompóneraði
krómatíska tempóskala, rítmíska „yfirtóna“
sem ráða áttu blæ rítmans, líkt og yfirtónar
tónhæðar ráða tónblæ þeirra. Allt verkið er
gert útfrá einni röð, sem túlkuð er sem tón-
hæð, rítmi og blær. í Grúppum kom fyrir,
að þrjú tempó voru spiluð á sama tíma. Til
þess að unnt væri að skynja þau hvert fyrir
sig, sarndi Stockhausen verkið fyrir þrjár
hljómsveitir, sem stillt var upp í kring um
áheyrendur. Og þarmeð kom ný eigind til
sögunnar: staður hljóðsins í rúminu. Stock-
hausen setti fram hugmyndir sínar um nýja
gerð konsertsala á þessa leið: „Hugmyndir
mínar beinast að því »að reisa sali, sem eru
kúlulaga. í miðri kúlunni sé pallur fyrir
áheyrendur, gagnsær og ekki hljóðheldur. Þá
gætu áheyrendur heyrt músík úr öllum átt-
um, músik sem sérstaklega væri samin fyrir
slíka sali.“ Stockhausen gerði ráð fyrir, að
unnt væri að setja upp hátalara eða palla
fyrir flytjendur hvar sem var í kúlunni.
I „Zeitmasse fyrir fimm tréblásara" reyndi
Stockhausen að samræma punkta- og grúppu-
form: atburðir eru skynjaðir sem punktar eða
grúppur eftir því í hvaða samhengi þeir
standa. Heyrn okkar er afstæð, við berum það
sem við heyrum saman við það, sem við höf-
um heyrt, munum. Og tónn virkar lengri inn-
anum fjölda tóna sem eru miklu styttri hon-
um en jafnlangur tónn innanum langa tóna.
í Zeitmasse voru ýmsar óvanalegar tempófor-
skriftir: auk tólf tempóa áttu hljóðfæraleik-
ararnir að spila „eins hratt og unnt er“, „eins
hægt og unnt er“ (tiltekinn fjöldi af tónum
í einum andardrætti), „hægja hratt á sér“,
„flýta smám saman“. Verkið var samið með
tilliti til þess, að engir tveir hljóðfæraleikarar
eru eins, og þetta kallaði Stockhausen „breyti-
legt form“. í elektróniskri músik er hægt að
ná fullkominni nákvæmni, þeirri nákvæmni
sem tónskáldið óskar eftir. Stockhausen fannst
bezt fara á því að nota elektróniska tónlist til
að framkvæma þær hugmyndir, sem ófram-
kvæmanlegar voru með hljóðfærum og spil-
urum, en láta hljóðfæraleikarana framkvæma
það sem óframkvæmanlegt væri með elektrón-
iskum aðferðum, hversu fullkomin sem tæk-
in kynnu að vera. Elektrónisk músik er aðeins
til á tónbandi, óbreytanleg, alltaf eins og höf-
undur hennar hefur gengið frá henni. Það
sem samið er fyrir hljóðfæri og flytjendur er
alltaf breytilegt, flytjendur „túlka“ þau tákn,
sem þeir sjá á blaðinu, hver á sinn persónu-
lega hátt. Stockhausen færir sér þetta í nyt. í
80
BIRTINGUR