Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Síða 23

lesandinn lifi — og það sem skiptir eftir það
mestu máli er það, hvað lesandinn gerir sér
úr textanum. Og í nafni frelsisins og fjöl-
hyggjunnar er honum leyfilegt að lesa hat-
rammlega „gegn“ textanum, til þess að fá
út úr honum eitthvað það sem öðrum var
dulið. Þetta frelsi hefur sína töfra, en það
ýtir okkur út í það ástand, að ekkert lág-
markssamkomulag er til lengur um bók-
menntirnar, um það hvað er öðru merkara
og mikilvægara. Og allt helst þetta í hendur
við nagandi efasemdir allra á ráðvilltum
tímum, efasemdir um öll hugmyndakerfi,
um allar klassískar hugmyndir sem menn
hafa gert sér um sannleika, veruleika, merk-
ingu og þekkingu.
Bókalíf, trúarlíf
Hér kemur margt saman. Og hlýtur allt að
virka gegn hinni „trúarlegu vídd“ bók-
menntanna og trúnni á bókmenntimar, sem
um alllangt skeið var með dágóðu fjöri. Um
leið getum við fundið vissa hliðstæðu milli
lífs bókmenntanna og lífs trúarinnar í þess-
um dæmum sem ég rakti: Þegar lesandinn
er kominn í aðalhlutverk og leyfir sér að
lesa á móti textanum eins og honum sýnist
best, þá er hann í líkum stellingum og þeir
sem með svipuðum hætti búa sér til prívat-
trúarbrögð undir formúlunni „Guð (kristin-
dómurinn) skal vera eins og mér hentar“. í
báðum dæmum fer það forgörðum sem
tengir menn saman, samnefnari sem menn
eiga sér í skilningi og skynjun splundrast,
það er grafið undan einhverju því sem við
getum kallað grundvallartraust á heimin-
um, á verðmætum sem ekki falla úr gildi,
undan mikilvægi og sjálfum möguleika
þess að leita slíkra verðmæta.
Hér er vissulega komið að púnktum þar
sem skerast margar spumingar um trú og
bókmenntir á okkar dögum. Og það má
spyrja: kannski er trúin einmitt núna að
losna við keppinaut þar sem bókmenntimar
eru, þær sem vildu í oflæti sínu verða höf-
uðból herskárrar mannhyggju? Kannski fá
þau skáld með ,,afhelguninni“ makleg
málagjöld sem töldu sig geta skapað sinn
himin úr sinni jörð: „Den Himmel erschuf
ich aus der Erd“, segir Heine í „Sköpunar-
ljóðum". Kannski fá þeir að kenna á oflæti
sínu sem hrópuðu: „Það er enginn Guð til
og Maðurinn er spámaður hans“ (J. P. Jac-
obsen í Niels Lyhne). Má vera. En það má
einnig setja dæmið upp með þeim hætti, að
með afhelgun bókmenntanna sé trúin að
missa bandamann, þrátt fyrir allt. Ef þessi
afhelgun verður róttæk og langvinn, þá er
gengið úr leik eitt það afl sem spyr stórra
spurninga, espar menn til andlegs átaks,
sem vinnur, þrátt fyrir alla annmarka, að
dýpri skilningi manna á sjálfum sér og öðr-
um, að því að tengja þá saman. Þar með
stendur heimur trúarinnar enn verr að vígi
en áður andspænis þeirri lágu veraldar-
hyggju, sem tekur ekki mark á öðru en
neyslustigi og hagvaxtarhorfum, viður-
kennir stríð allra gegn öllum á markaðstorgi
lífsins sem það allsherjar náttúrulögmál
sem ekkert fær hnikað (og ekki má hnika!)
og sættir sig við það andmælalaust að and-
skotinn hirði þann aftasta.
TMM 1993:2
21